Ons Erfdeel. Jaargang 37

Verliezen in stijl
Verhalen van Tom Lanoye

Verlatenheid, mislukking, verlies - dat is niet meteen het eerste waar je aan denkt bij een titel als Spek en bonen. Toch gaan daar alle verhalen over in Tom Lanoyes laatste bundel en ja, vanuit een bepaalde optiek kun je zeggen dat zijn personages er in het leven voor spek en bonen bijzitten. De titel is dan ook exemplarisch voor de manier waarop het grote thema van de fundamentele menselijke eenzaamheid bij Lanoye zijn weg in woorden vindt: met een zekere baldadigheid. Zorgeloosheid is daarvoor niet de goede omschrijving, platvloersheid al helemaal niet, maar de voortvarendheid waarmee de verhalen geschreven zijn, het perspectief van waaruit en de zichzelf onthullende taal waarin, creëren een atmosfeer van verhevigde dagelijksheid, waarbinnen grote thema's met beide voeten op de grond gehouden worden.

De bundel bestaat uit twee delen: Spek (van bij ons) groepeert de verhalen die in Vlaanderen gesitueerd zijn. Chronologisch zijn het ook de vroegste, ze werden alle al eerder gepubliceerd in de periode tussen 1986 en 1992. De drie verhalen uit Bonen (extra muros) spelen zich af in een (ver) buitenland en dateren uit 1993-'94. Van het laatste en langste verhaal van die drie, Moros y Cristianos, dat opgebouwd is uit een aantal brieven, werd slechts één brief eerder gepubliceerd.

Die vroegere publikatie van de verhalen doet eigenlijk niet terzake - wie wil weten wat, waar, wanneer, leze er de verantwoording achterin de bundel op na. Maar dat ze een periode van acht jaar overbruggen, is wel interessant. Het geeft de lezer die daaraan behoefte heeft, de kans om een evolutie te ontdekken, de schrijver naarmate hij ouder wordt te ‘screenen’ op zijn perceptie van de wereld, zijn taalvaardigheid, zijn stilistische eigen-aardigheid, zijn thematische standvastigheid.

Dat laatste is natuurlijk geen conditio sine qua non voor een bundel losse verhalen, maar in Spek en bonen is het een opvallend kenmerk. In tegenstelling tot Een slagerszoon met een brilletje, de eerste verhalenbundel van Tom Lanoye, die meer een roman in verhaalvorm kan worden genoemd, bestaat Spek en bonen wel degelijk uit onderscheiden verhalen, met steeds wisselende personages, in een steeds veranderende omgeving, in een andere tijd, over een andere gebeurtenis. Ook vormelijk en stilistisch verschillen ze sterk van elkaar, zij het dat in alle een min of meer sterk Lanoyistische onderstroom aanwezig is. Maar thematisch hangt de hele bundel aan elkaar van verlies, vernietiging, wanhoop en verkeerde berekeningen. Het is allesbehalve een vrolijke wereld om in te vertoeven. Het middel waarmee Lanoye haar leefbaar houdt en interessant maakt, is zijn taal, zijn manier van vertellen, zijn selectie van woorden, zijn keuze van de vorm. De

[p. 755]

Tom Lanoye (^o1958) - Foto Willy Dee.

constructie van het verhaal sluit als een cocon rond de verloren vrolijkheid, houdt de wanhoop binnen en vertoont naar buiten een vitalistisch patroon met felle kleuren en wisselende vormen.

Een van de manieren waarop Tom Lanoye de afstand tussen vorm en inhoud creëert (de vervorming van de inhoud realiseert) is de directheid van taal. Zo neemt het eerste verhaal, Een perfecte moord (een thriller), de vorm aan van een brief ingesproken op cassette; het laatste verhaal, Moros y cristianos (post), wordt uitsluitend vanuit de brieven van één personage verteld; in het titelverhaal Spek en bonen (cinema) zijn verschillende waarnemers en medespelers direct aan het woord; Onweer in de tropen (scènes) is opgevat als een reeks monologen en een beetje dialoog, waarbij het personage zelf de wisseling van de scènes orkestreert en Café Zeezicht (een groteske) wordt grotendeels verteld vanuit het perspectief van de dienstdoende kelner. De twee uitzonderingen op deze regel zijn de verhalen Marlon, tu n'es pas un ange (een parabel) en Johannesburg, le bain (een reisverhaal), die beide door een externe verteller geregisseerd worden, zij het dat de verteller bijzonder dicht op de huid van zijn personages zit. Johannesburg, le bain past trouwens ook niet binnen de thematische samenhang die eerder werd vermeld - geen regel zonder uitzondering, geen waarheid zonder leugen.

Dat verhaal sluit wel weer aan bij de andere in de manier waarop Tom Lanoye taal gebruikt om taal zichtbaar te maken. Vorm en stijl zijn niet de verpakking waarin de inhoud verkocht wordt, ze zijn ook onderwerp van het verhaal. Het voert hier te ver om voor elk verhaal apart te illustreren hoe Lanoye het doet - kort samengevat: telkens anders - maar een opvallende constante is de misleiding door de ondertitels. De (genre)-aanduiding bij elk verhaal is enerzijds een constructief middel om de bundel structuur te geven, anderzijds is het onmiskenbaar bedoeld om de lezer op het verkeerde been te zetten, te laten nadenken over de aard van het gelezene. Als Johannesburg, le bain al iets te maken heeft met reizen, dan zou (reisimpressies) een waarheidsgetrouwer aanduiding geweest zijn van de manier waarop reizen iets losmaakt in de geest, associaties en herinneringen oproept, vreemde of bedreigende situaties creëert - zoals in dit ‘verhaal’ (zonder pointe) gebeurt. Een perfecte moord is allesbehalve (een thriller) - het is niet geschreven als een thriller - maar eerder een uitgesponnen fantasie. Tussen haakjes, nogal wat van Lanoyes verhalen gaan over lust, (seksuele) relaties, vervulling (al dan niet) en de pathetiek daarvan. De ondertitel (cinema) bij Spek en bonen lijkt vooral bedoeld om te attenderen op de ingrediënten van een B-film die erin vervat zitten (wee jij, als je dit een mooi verhaal vindt, meligaard!) en de (scènes) van Onweer in de tropen kun je lezen als de weigering om consistentie te verlenen aan het demonische verhaal van de mens die zich even god waant en meent door middel van aids over leven en dood te kunnen beschikken. Zelfs de (post) van Moros y cristianos klopt niet: post is iets wat je krijgt en specifiek aan de reeks brieven waaruit dit (hecht geconstrueerd) verhaal bestaat, is dat ze alleen geschreven worden. De daad van verzending komt niet in beeld, de ontvangst ervan zeker niet, het antwoord wordt enkel indirect geciteerd door de briefschrijver zelf, en allengs ontstaat de indruk dat de geadresseerde geliefde (eerst verlaten, daarna gemist) helemaal niet (meer) bestaat, louter fantasie is in het hoofd van de briefschrijver. Die indruk wordt versterkt door de ‘discussie’ over het schrijverschap die hij in zijn brieven voert en die klinkt als de verwoording van een innerlijke twee-

[p. 756]

strijd, de schizofrenie van één man, één schrijver. Marlon, tu n'es pas un ange (een parabel) vertoont weliswaar parallellen met de historie van Kaïn en Abel (die overigens geen parabel is), maar de formulering van de titel is een aanfluiting (op populaire wijze gefloten) van de ernst waar de ondertitel en het verhaal zelf aanspraak op maken. Alleen Café Zeezicht is wat het in de ondertitel beweert te zijn, (een groteske). Dit verhaal roept trouwens nogal wat associaties op met Alles moet weg, de tweede roman van Tom Lanoye, en als zodanig is het een geval om van te huiveren. De totale troosteloosheid van de Vlaamse omgeving (iets wat in Moros y cristianos met zoveel woorden beleden wordt), het wroeten tegen beter weten in, de opgeklopte vrolijkheid, de branie zonder verlossing, de mislukking als open valkuil - het is teveel om te dragen en daar doet niemands baldadigheid iets aan af.

Over het geheel van de zeven verhalen kun je niet in een paar zinnen zeggen hoe Lanoye het doet, maar hij doet het en hij doet het goed. Daarom: lézen. Het voordeel van een verhalenbundel is dat je niet van elk verhaal hoeft te houden. Het voordeel van een geslaagde verhalenbundel is dat hij je altijd wel iets te vertellen heeft.

Françoise Opsomer

tom lanoye, Spek en bonen, Prometheus, Amsterdam, 1994, 192 p.