Ons Erfdeel. Jaargang 37

In de wieg gelegd voor troostprijzen

De verhalen van Rita Demeester (1946-1993) hadden volgens de schrijfster zelf allemaal wortels in haar eigen leven. De uitdaging van het schrijven was voor haar dan ook ‘datgene dat in mij zit in een andere situatie te plaatsen met onherkenbare mensen’.

In Land van belofte, Demeesters posthume derde bundel, staat echter een verhaal dat op het eerste gezicht wel erg dicht bij de schrijfster zelf lijkt te staan. ‘Nummer één’ is de titel, en het gaat over een terminale kankerpatiënte, Rose, wier man en dochters voor haar veertigste verjaardag een verjaardagsfeest organiseren.

De gasten zijn bijzonder vrolijk en putten zich uit in complimenten over Roses uiterlijk. Maar voor Rose is de aanblik van die gezonde mensen een beproeving. Zij doorziet hen ook: zij weet dat die vrolijke vrienden allemaal bang zijn, dat ze gerustgesteld willen worden: ‘Vragen zijn altijd weer beleefd vertaalde angst’.

‘Nummer één’ is een wel heel bijzonder verhaal. Niet zozeer vanwege het vermoedelijk autobiografische karakter, maar vooral omdat dit het enige verhaal van Demeester is waarin een conflict echt losbarst: Rose maakt een scène omdat haar man met haar beste vriendin heeft gedanst. Die uitbarsting is erg ongewoon voor Demeester: in haar andere verhalen sluimeren conflicten altijd onderhuids, niets wordt uitgesproken, personages willen elkaar - maar vooral ook zichzelf - altijd sparen.

Veel van die personages zijn kinderen of pubers op de grens tussen dromen-gewoonhebben en dromen-vergeefs-najagen. Demeesters volwassen personages die nog dromen, zijn vaak zielepoten. Een vader die zich uit zijn werkloosheid naar de veel groenere weiden van Canada wegdroomt, wordt door zijn kinderen vlakaf uitgelachen. Deze kinderen doorzien de volwassenen scherp: een twaalfjarige weet al dat hij een heel andere vader zal zijn dan zijn eigen vader. Zij beseffen dat het niet blijft helpen, Latijnse woordjes leren om zo het verloren vertrouwen in de vader terug te vinden. Zo is er ook het verhaal over een meisje dat vol spanning wacht op haar eerste menstruatie. Wanneer het zover is, maakt de trots waarop ze had gerekend onmiddellijk plaats voor berusting. ‘Dinska Bronska’ met haar gedroom over de ‘grooter appels’ heeft ze dan in al haar zieligheid al achter zich. Haar voorkeur op dictieles gaat voortaan uit naar ‘Mens, durf te leven’. Het ziet er sterk naar uit dat zij dit niet anders dan met woorden zal belijden.

Het oude thema van schijn en werkelijkheid dus weer: Demeesters personages doen zich anders voor dan ze werkelijk zijn. Of ze doen zich voor zoals ze zouden willen zijn. Dat gebeurt

[p. 752]

echter zo naïef-doorzichtig dat de verhalen er een haast hartverwarmende troosteloosheid door krijgen. Zeker de verhalen met kinderen in de hoofdrol. Een typisch voorbeeld is Pontiac, een twaalfjarige jongen uit ‘Lindbergh’, een verhaal uit Land van Belofte dat vanwege zijn thematische verwantschap echter ook in Droomjager, de tweede bundel, had kunnen staan. Tegenover zijn vriendjes is deze Pontiac een en al branie. Maar de echte Pontiac is nog een heel klein, bang jongetje.

‘Soms weegt een enkel detail zwaarder dan het hele drama’, zo opent een verhaal over een vrouw van wie de moeder - het is typisch zo'n detail - op een maandag stierf met haar ‘zondagse kleed’ aan. Juist over die details schreef Demeester: over een weduwnaar die de spullen van zijn vrouw uitstalt om er niet meer door verrast te worden wanneer hij een kast opentrekt; over een zekere Ewald die zijn naam de mooiste van de wereld vindt, tot hij naar school moet - van dan af wil hij dolgraag ‘Danny of Jos heten en met rust gelaten worden’.

Erg interessant in dit verband is de lezing ‘Met schrijven beginnen op je veertigste’, die ook in ‘Land van belofte’ werd opgenomen. Daarin heeft Demeester het onder meer over haar literaire voorbeelden, John Berger en Raymond Carver, en over de manier waarop die auteurs het schijnbaar banale leven in tijdeloze schoonheid en eenvoud omzetten: ‘Hoewel ik waardering kan opbrengen voor een mooi bedachte plot, gaat mijn liefde uit naar hun schijnbaar plotloze verhalen, moten uit het lijf van het leven gesneden met alleen subtiele verwijzingen naar kop en staart.’

Demeester heeft het in die lezing verder ookoverde aanleiding van haar schrijven - haar plotse werkloosheid - en over het vermogen dat ze tegen die tijd had ontwikkeld om ‘een paar vormen van eenzaamheid te waarderen’: met je veertigste moet je niet meer zo nodig de wereld veranderen en hoef je niet ergens bij te horen.

Naast ‘Lindbergh’, ‘Nummer één’ en ‘Met schrijven beginnen op je veertigste’ bevat deze bundel onder meer nog de toneeltekst ‘Land van belofte’, die Demeester schreef voor ‘3 Bic(s) en 1 P.C. Een Vlaamsche onderneming’. Eigenlijk is het een verhaal dat enigszins ongelukkig in dialoogvorm is gegoten, een verhaal over twee jongelui die gaan trouwen maar van wie het nu al duidelijk is dat zij nooit van hun ouders zullen loskomen.

‘3 Bic(s) en 1 P.C.’ mag dan niet echt een geslaagde tekst zijn, het is tenminste een tekst die voor de auteur zelf af was. Dat kan echter niet gezegd worden van de vier verhalen uit de nalatenschap, die ook in deze bundel werden opgenomen. De verantwoording zegt over deze teksten: ‘Het is niet geheel zeker dat de auteur ze reeds als voltooid heeft beschouwd’.

Het zou correcter geweest zijn tegenover de auteur als hier had gestaan dat het helemaal niet zeker was dat deze verhalen voor haarzelf af waren. Of misschien waren ze beter niet gepubliceerd: twee van deze teksten zijn nog niet veel meer dan ruwe schema's met grote leemten erin en zonder slot.

Rita Demeester (1946-1993).

[p. 753]

Deze vier verhalen zijn dan ook hoogstens documentair interessant. Ze illusteren waarmee Demeester op het eind bezig was en welke richting ze leek uit te willen: die van de langere verhalen met meer personages in een complexere opstelling. Maar ontroeren doen ze geenszins. Dit is geen afscheid in schoonheid van een schrijfster die zulke prachtige verhalen schreef. Verhalen bevolkt met personages die allemaal in de wieg zijn gelegd voor troostprijzen.

Jef Verheyen

rita demeester, Land van belofte, Meulenhoff/Kritak, 1994, 175 p.