Ons Erfdeel. Jaargang 37

Intimiteit onder de melkweg

Onder de titel Intimiteit onder de melkweg bracht Herman de Coninck een aantal beschouwingen over poëzie bijeen, waarvan de meeste in de afgelopen jaren eerder verschenen in het Nieuw Wereldtijdschrift, De Morgen of Ons Erfdeel. ‘Over poëzie’, zo luidt ook de ondertitel, hoewel er ook twee stukken instaan over fotografie. Fotografie dan als een soort van taalloze poëzie, hetzelfde maar anders: ‘Poëzie en fotografie gaan over iedereen, altijd, overal. Vergeleken bij roman en film abstraheren ze, veralgemenen ze, maken ze tijdloos’ (p. 206).

Ik haal deze zin aan, omdat hij iets zegt over de werkwijze van De Coninck. Veel van zijn opstellen gaan uit van een nogal minutieus commentaar bij gedichten (of foto's in dit geval). Die commentaren zijn in de meeste gevallen heel voorzichtig, aarzelend en tastend, met veel inlevingsvermogen, maar zonder dat die eigen inleving bovenop de verzen gaat liggen en ze verstikt. Meestal echter slaat het betoog dan plots door naar veralgemenende, nogal apodictisch klinkende uitspraken, over taal, over poëzie, over vorm en inhoud, over lezen of kijken. Uitspraken die wel goed in het oor liggen, meer dan eens gevat geformuleerd zijn, maar die verder niet voor discussie vatbaar schijnen, hoewel ze dat beslist wel zijn. Zoals hierboven dus: waarom zouden roman en film in godsnaam minder over iedereen, altijd en overal gaan? En wat is er minder concreet aan poëzie? Ik geloof er niets van, maar het klinkt goed voor de gelegenheid.

De hele betoogtrant van De Coninck is er overigens op gericht de lezer in te pakken, of positiever geformuleerd, voor zich - en daarmee voor de poëzie - in te nemen. Dat mag dan wel af en toe tot boude beweringen leiden, maar daar staat tegenover dat zijn manier van spreken en denken uiterst geschikt is om de lezer te laten aanvoelen wat er in poëzie aan de hand is, hoe dat werkt en wat een gedicht zoal teweeg kan brengen. Zijn voortdurende vragen, twijfels, aarzelingen, herhalingen en nuanceringen, zijn omschrijvende bewegingen en paradoxen illustreren zelf al hoe er met poëzie omgegaan dient te worden, hoe onmachtig het betoog staat tegenover de directe en onuitputtelijke werking van het geslaagde vers.

De opvatting over poëzie die uit dit soort schrijven als het ware vanzelf naar voren

[p. 745]

Herman de Coninck (^o1944).

komt, wordt overigens ook meer dan eens uitdrukkelijk geformuleerd. Een steeds terugkerend motief daarin is dat poëzie vragen stelt, vragen waarop geen antwoord te geven valt: ‘Goede poëzie stelt juist vragen die ik perfect begrijp, maar waarop ik geen antwoord weet. Met dat niet-weten kan ik uren bezig zijn. Goede poëzie gaat om de interpretatie van wat duidelijk is’ (p. 18). Het samengaan van duidelijkheid en onbegrijpelijkheid, dat hier gesuggereerd wordt, komt nog herhaaldelijk terug, bijvoorbeeld in verband met de gedichten van Eva Gerlach: ‘Een perfecte regel is een regel die zo mooi is dat niet uit te leggen valt waarom. Een regel van een uiterst ingewikkelde eenvoud’ (p. 150). Wat hier nog klinkt als een esthetisch criterium voor goede poëzie, verschuift meer dan eens in de richting van een ethische norm, een levenshouding. Zo heet een van de stukken ‘Pleidooi voor onbegrip’, en daarin komen uitspraken voor als: ‘En ik denk nog iets: dat dichters beter zijn in nietbegrijpen dan de meeste mensen. Want dat is natuurlijk een kwaliteit. Racisme niet begrijpen is beter en ingewikkelder dan het wel begrijpen. Wie niet begrijpt, heeft meer gezien. Poëzie is een superieure vorm van niet begrijpen’ (p. 184). (Dit citaat mag meteen gelden als de perfecte illustratie van het vreemdsoortige samengaan van pleidooien voor twijfel en nuance met uiterst discutabele krasse zekerheden.) In laatste instantie is poëzie voor De Coninck dan ook een manier van leven, of een les in levenshouding. Zeker niet in de banale zin, niet als boodschap, zelfs niet als inhoud, maar als vorm. Als er in poëzie dan toch een boodschap moet zijn, dan is dat voor De Coninck niet waar de gedichten ‘over gaan’, maar hoe ze dat doen, hoe ze taal gebruiken, hoe ze het zekere wegschrijven, hoe ze zoeken naar wat niet te zeggen valt, hoe ze twijfel zaaien: ‘Deze bevragende wijs, waarmee je leest, waarmee je leeft, komt voor mij dicht bij de essentie van poëzie’ (p. 146).

Ik kan mij daar nogal in vinden en daarom vergeef ik hem graag zijn grappen, zijn aforismen en zijn slordigheden. Maar een berisping verdient beslist zijn redeloze (en ongenuanceerde) afkeer van wat nog maar in de verte naar academische literatuurwetenschap ruikt. Het duidelijkst is dat in het slot van zijn stuk over Eva Gerlach: ‘En mijn uitdaging om over poëzie te blijven schrijven, is dan het geloof dat je daar zonder begrippenapparaat dichterbij kunt koman dan met. Een begrippenapparaat, dat is zoiets als het nieuwste model krukken’ (p. 150). En wat is inleving dan? Een betraande zakdoek? Of een kopje troost?

Hugo Brems

herman de coninck, Intimiteit onder de melkweg. Over poëzie, De Arbeiderspers, Amsterdam/Antwerpen, 1994, 223 p.