Ons Erfdeel. Jaargang 37

[p. 741]

Culturele kroniek

Literatuur

Benno Barnard: ‘dichterlijk omgaan met doden’

Acht jaar zijn verlopen sinds Benno Barnards vorige dichtbundel, Het meer in mij (1986), verscheen en het beeld van de dichter begon al een beetje te vervagen. Intussen is hij zeer nadrukkelijk op de voorgrond gekomen als prozaschrijver, essayist en vertaler: eerst met bijzonder fijnzinnige poëziekritieken, Tijdverdrijf voor enkele fijne luiden (1987), daarna met autobiografisch proza: Uitgesteld paradijs (1987) en Het gat in de wereld (1993) en met de succesrijke vertaling van John Drydens All for love, een poëtische toneeltekst die op de planken werd gebracht door de Blauwe Maandag Compagnie als Liefdes woede.

Die ‘onderbreking’ blijkt niet onbelangrijk te zijn geweest voor Barnards ontwikkeling als dichter: zijn laatste bundel, Tijdgenoten, is veel opener van vorm, veel meer vertellend, veel minder esthetiserend. De afstand tot het precieuze zoeken naar prerafaëlitische schoonheid in de eerste bundel (Een engel van Rossetti) is groot en de strakke, doortimmerde structuur en versbouw van Het meer in mij is helemaal weg. In Tijdgenoten wordt nog wel ‘verdichtend’ rijm gebruikt, maar een vast rijmschema is er niet meer.

Is Benno Barnard dan een andere dichter geworden? Nee, natuurlijk niet. Integendeel zelfs, hij lijkt hier juist meer zichzelf te zijn geworden, paradoxalerwijze nu zijn thematiek breder werd, minder betrokken op of beperkt tot zichzelf. De poëzie van Benno Barnard vindt zijn wortels bij de Engelse modernisten: W.H. Auden, Philip Larkin, Wallace Stevens, en vooral T.S. Eliot, die ook nu weer een inspirerend model is geweest. Ook Martinus Nijhoff, dé Nederlandse ‘gematigde’ modernist bij uitstek, blijft op de achtergrond aanwezig.

Barnard blijft als dichter (en als prozaschrijver is dat niet anders) in de eerste plaats geobsedeerd door het verleden, door de herinneringen die hij wil oproepen en bezweren. In Tijdgenoten eisen, behalve het eigen verleden, nu echter ook de banden met de grootouders, de familiewortels alle aandacht. In het middelpunt van de dichterlijke ervaringswereld staat het lyrische ik, dat zich met een gevoel van weemoed wrokkig afwendt van de stilte, de leegheid en de vluchtigheid van het heden en contact zoekt met de vorigen en vóórvorigen. Het is een ik-figuur die ‘dichterlijk omgaat met doden’ (p. 14).

De bundel bevat 14 lange (gemiddeld anderhalve bladzijde) verhalende gedichten, gegroepeerd in drie cycli, waarvan de eerste, ‘Tijdgenoten’, de meest direct toegankelijke is, omdat er enkele voorbeelden van fraai uitgewerkte anekdotische poëzie in te vinden zijn. Zo wordt in het openingsgedicht, ‘De blauwe postbode’, meteen in het openingsvers een overleden ik-figuur gepresenteerd die een verhaal vertelt over wat hem als postbode, in leven, gebeurde.

Benno Barnard (^o1954) - Foto Frank Toussiant.

[p. 742]

Hij schildert een tafereel van een meisje in Arles aan wie hij een liefdesbrief overhandigt. Hierbij wordt er handig gegoocheld met de in elkaar over vloeiende grenzen tussen heden en verleden (ook de negentiende en twintigste eeuw vloeien in elkaar over via het verbindende motief van de trein) en met wisselende persoonlijke voornaamwoorden: de ik-verteller in het gedicht richt zich tot de verteller van het gedicht, die hij tot drie keer toe met u aanspreekt. Ook in het volgende gedicht, ‘Amerika’, zal de grootvader van de dichter de dichter zelf toespreken in de ik-vorm. Zo ontstaat een situatie waarin de dichter niet alleen het verleden oproept maar ook rechtstreeks, vanuit het verleden, wordt aangesproken. De (voor)vorigen zijn tijdgenoten, inderdaad. Naast de grootouders en hùn grootouders wordt ook de moederfiguur opgeroepen (tot leven gebracht via een foto) evenals, uiteraard, de in het werk van Barnard al zeer vertrouwd geworden, sterk aanwezige vaderfiguur.

In de tweede cyclus, ‘Drie verbaasde gedichten’, wordt niet zozeer geëvoceerd als wel bevraagd. De ik-figuur (die we hier kunnen identificeren als de dichter) zoekt niet alleen naar zijn achtergronden maar wenst hiermee ook samenhangen te ontdekken: ‘ik’ wordt in het besef van zijn nutteloosheid, als een ‘narcistisch niemand’ berispend toegesproken door een grootvader die hij nooit heeft gekend - ‘Heel jouw ik is een ketterij’ (p. 26) en de verhouding met de geliefde krijgt een relativerende, veralgemenende dimensie doordat zowel de ik als de jij naamlozen blijken te zijn: zij ‘een vrouw en niet de vrouw, / zoals ik een uit velen ben’, (p. 28)

Vooral in de derde cyclus, ‘Een Sanskriet’, wordt dan duidelijk wat voor de dichter écht van belang is. Hij moet en wil gedenken, in een soort bezwerende geheimtaal, ‘een Sanskriet’: ‘[We] verlangen (...) een lied, / een mythe, een vertaling, een Sanskriet / om onszelf te gedenken’ (p. 35; in een gedicht n.a.v. het overlijden van de moeder van een vriend). In ‘Sage’ waarmee de reeks opent, heette het al: ‘Alles wat ik doe / is gedenken, alles wat ik zeg is waar doordat ik het verzin’ (p. 31-32). Het dichten - oproepen, gedenken, verzinnen - is een invulling van de stilte, de leegte, is een wapen tegen de vluchtigheid en nutteloosheid van het bestaan.

De grondtoon van deze laatste gedichten varieert tussen weemoed en een met luchtige spot omgeven pessimisme. Barnards poëzie is doordrenkt van een gevoel van nietigheid en weerloosheid. Hij slaagt er echter in, dankzij een directe, verhalende, soms badinerende verteltrant, dit ondraaglijke draaglijk te maken, wat zorgt voor een typisch laat twintigsteeeuwse fin-de-siècle-sfeer. Een bundel waarmee Benno Barnard ook als dichter weer een eigen plaats opeist en verdient in het literaire landschap.

Anne Marie Musschoot

benno barnard, Tijdgenoten, Atlas, Amsterdam / Antwerpen, 1994, 44 p.