Ons Erfdeel. Jaargang 37

[p. 709]

Een ziekelijk zusje
Over de poëzie van Marieke Jonkman

Kees van 't Hof
werd geboren in 1935 te Rotterdam. Is docent Nederlands. Publiceerde in het tijdschrift ‘Bzzlletin’ artikelen over o.m. A. Roland Holst, Cees Nooteboom en Bernlef. Daarnaast schreef hij artikelen over moderne Nederlandse literatuur in o.m. het ‘Kritisch Literatuur Lexicon ‘en ‘Ons Erfdeel’.
Adres: Koninginnelaan 69, NL-2281 HC Rijswijk

Toen in 1991 de eerste bundel van Marieke Jonkman verscheen, konden maar weinig lezers vermoeden dat hiermee tevens de eerste wand zichtbaar werd van wat je als geheel een spiegelkabinet zou kunnen noemen. Daarmee bedoel ik zo'n ruimte waarin de bezoeker het gevoel krijgt dat hij verdwaald is tussen lachwekkende dan wel grimmige beelden, die op de een of andere manier met hemzelf te maken hebben. Al naar gelang zijn stemming zal hij verbaasd om de voorstellingen lachen of een zekere ergernis voelen. Wat mij, na het verlaten van dit speciale ‘Jonkman-kabinet’, voorlopig bijblijft, is naast het laatste toch vooral een gevoel van bewondering.

Maar laat ik terugkeren naar het begin. Wat aan Dochters van het donker in eerste instantie opviel, was behalve het opmerkelijke taalgebruik, de opbouw van de bundel. Die laatste bleek zeer doordacht. Het centrum van de bundel werd bijvoorbeeld gevormd door één gedicht, dat werd omsloten door twee reeksen van elf, met daar omheen dan weer twee series van zeven.

Inhoudelijk vielen overigens ook een aantal duidelijke lijnen te bespeuren. In het eerste gedicht bijvoorbeeld, waarin de lezer al meteen op een bijna uitdagende wijze niet alleen gehandicapten, maar ook het concentratiekamp Natzweiler onder de neus worden gewreven, blijkt naast al deze ellende de belangrijkste plaats te zijn ingeruimd voor een mogelijke zelfmoord ‘met een touw’. Dat laatste wordt vervolgens in het centrale vers van de bundel verder uitgewerkt: ‘Met een touw. Geen twijfel aan.’ Door deze opbouw krijgt deze suicïde een zo prominente plaats, dat je als lezer op zijn minst het gevoel krijgt hier op een centraal thema te stuiten.

Tegelijkertijd is er echter verderop ook sprake van een zeker masochisme, de versluierde ik ofwel ‘deze bange vrouw’ dient immers ‘getuchtigd’ te worden. Hoewel het slotgedicht nog even een soort verlichting lijkt te bren-

[p. 710]

gen, het begint immers als een uitnodiging aan het adres van een mogelijke bruidegom, slaat het bij de gedachte dat er iets tussen kan komen, al snel de bekende toon aan: ‘Zo niet, / dan zal een lauwe, uitgespuwde vrouw blauw // in / het / trapgat / hangen.’

Mede door het bijna onverschillige, hoewel tegelijk confronterende en hier en daar wat ruwe taalgebruik, waarin zowel plaats is voor ‘kale zieligheid’, als voor ‘gvd’, doemt het beeld op van een bijna psychiatrisch te noemen biografisme. Hier moet iemand aan het woord zijn die ons bepaald niet in het ongewisse laat over haar ellendige leven. Een bestaan waarin de ene ramp de andere opvolgt, zo lijkt er immers in drie met elkaar samenhangende gedichten ook nog sprake van een kind dat als ‘dit kwijlend rotsje’ wordt getypeerd. Dat over dit kennelijk gehandicapte wezentje ergens wordt gezegd dat het ‘neerviel uit gods blote geest’, suggereert bovendien een agressief te noemen geloofscrisis.

Alles bij elkaar nogal veel dus. Dat je het als lezer toch niet terzijde legt, komt denk ik vooral door die opmerkelijke en vooral krachtige toon en zeker ook door de meestal zo trefzekere beelden. Het al te gevoelige wordt daardoor in toom gehouden en dat moet mede te maken hebben met de eerder gesignaleerde vorm die het geheel omvat.

In 1992 volgde de tweede bundel, waarin direct aan het begin de titel van de eersteling wordt verklaard. De Dochters van het donker blijken immers volgens het openingsvers niets meer of minder dan de gedichten zelf te zijn. Dat heeft uiteraard gevolgen voor wat ik maar even de blikrichting van de lezer noem, het eerdere werk komt hierdoor immers in een ander licht te staan.

Opnieuw wordt er in deze bundel aan het ‘rotsje’ gerefereerd in gedichten die overigens steeds meer verwantschap met het werk van Eva Gerlach oproepen. Het lijkt nu op het eerste gezicht om een verdronken kind te gaan: ‘Het dreef al uren op de stroom / en met een brede zwaai nam het de bocht’. Andere verzen verhinderen echter een zo eenvoudige conclusie.

Ook nu is de opbouw overigens weer in het oog lopend. Deze heeft direct te maken met de titel van de bundel Plejaden. Een centrale reeks van acht verzen wordt omsloten door zes reeksen van zeven. Dat betekent in totaal dan weer zeven afdelingen, evenveel als de zeven dochters van Atlas die door Zeus in sterren werden veranderd, nadat de jager Orion hen had achtervolgd. Een metamorfose dus, die het geheel niet alleen in een vaste greep houdt, maar zeker ook met de inhoud te maken heeft.

Een regel in het gedicht ‘Dichteres’ luidt bijvoorbeeld: ‘strelen, daar ben ik echt bedreven in.’ Maar gecombineerd met datgene wat er direct aan vooraf gaat namelijk: ‘Slaan kan ik hard’ gaat dat ‘hard’ hier wel zeer snel in iets zachts over. De twee hangen in dit geval nauw samen en geven behalve van het genoemde metamorfosen-spel bovendien een goede typering van wat ik een

[p. 711]

wezenstrek van deze poëzie zou willen noemen. In een regel als: ‘Ik streel je dood’ komt diezelfde trek naar voren: ambiguïteit dus.

Hoewel de toon nog steeds diezelfde strakheid heeft, dat bozige en verongelijkte, lijkt de inhoud minder éénduidig dan bij de eersteling en wordt de lezer in deze bundel op veel meer plaatsen voor raadsels gesteld. Voortdurend verandert immers de betekenis door de nieuw opgerichte spiegels. Welk verwijt wordt bijvoorbeeld in het gedicht ‘Buitenkant’ onder woorden gebracht? (zie bloemlezing) Gaat het in deze regels om de verhouding lezer-gedicht, om vorm-inhoud, of is er sprake van iets dat we nog niet kunnen zien? Het spiegelkabinet blijft kennelijk in opbouw, dus moeten we wachten op een volgende wand.

Eén jaar later, in 1993 staat die er al. Dan verschijnt immers Dieptevrees. Die bundel begint met een gedicht, waarin de vader als een dwingeland optreedt en zijn dochter tot schrijven aanzet, (zie bloemlezing) De verhouding tot hem, die in de eerdere bundels al niet goed leek, lijkt hier meer centraal te staan. Dat komt, denk ik ook tot uiting in de opnieuw zeer doordachte vorm van de bundel. In het centrum figureert opnieuw één, dit keer nogal lang vers dat ook al over die verhouding lijkt te gaan. De laatste regels ervan luiden: ‘een doodgezwegen man, een dader / die ik vader maar ook herder noem.’ Samen met wat er meer aan het begin staat: ‘Zwicht ik voor wat is verricht / of kies ik voor beperkt bestaan?’, lijkt voor de lezer de connotatie ‘incest’ op te lichten. Dat zou dan weliswaar opnieuw een ander licht werpen op de eerdere poëzie maar ook wel degelijk aan verduidelijking ervan bijdragen.

Opnieuw komt het eerder zo genoemde ‘rotsje’ opduiken. Dat gaat ook hier zoals steeds in de vorm van een driedelige reeks. Er lijkt aanvankelijk sprake van moord door de moeder, immers: ‘Ik duw de hemel in, ze valt van schrik / voorover op het limonadeblik. / Ze krijst. Die herrie gaat wel over.’ Dat lijkt te kloppen met wat er in het derde deel staat ‘Ik loop weer met de wandelwagen. Het kind / is weg.’

Maar er is meer aan de hand, want de voorlaatste strofe van datzelfde gedicht luidt: ‘Wie zendt hier licht en waarheid neder / en vult de wagen met zijn zoon? Blond haar, / wijd open ogen turend naar de bladerkroon?’ Beurtelings verwijzend naar heidense en Christelijke mythologie, lijken de woorden opnieuw te kiezen tegen de laatste. Is er uit de mogelijke incestueuse verhouding toch een gewoon aards kind geboren? Het gedicht ‘Symbiose’ lijkt het te bewijzen, met die eerste strofe: ‘Als een baby hapt de liefste. Mijn boze / vader strekt zich in hem uit. De borst / geven, moeder hield daar niet zo van.’ Ook het gedicht ‘Oud zeer’ is in dit verband wellicht van betekenis, immers: ‘Ik ben / vernederd en beschadigd.’

[p. 712]

Deze poëzie daagt de lezer uit, sterker nog dwingt hem bijna tot psychologisch weerwerk, ik duidde het al aan. Meer nog dan in de voorafgaande bundels is dat het geval bij deze derde. Wat bijvoorbeeld te denken van het redelijk grote aantal gedichten waarin sprake is van een nieuwe en opmerkelijke metamorfose in regels als: de freule / snijden tot een frêle man.’? Er is hier steeds meer sprake van een gerichtheid op zichzelf, die ik als te narcistisch ervaar. Ik denk dan ook dat menig lezer daarom uitkeek naar een volgende spiegelwand, die wellicht een verlossend licht op de vragen zou kunnen werpen.

Dat nieuwe licht kwam, zij het op een andere wijze dan je zou verwachten. In november 1993 immers deelde Henk van der Ent in een interview in NRC-Handelsblad mede dat hij de auteur was van de drie verschenen bundels. Daarmee werden inderdaad een aantal vragen opgelost, maar toch. Weliswaar leek er nu een andere blik op deze poëzie mogelijk, maar daar bleef toch dat eigen geluid, zeker van de eerste en in iets mindere mate van de tweede bundel. De derde kwam dichter bij het onder de naam Anton Ent gepubliceerde werk, dat ik over het algemeen nogal onsamenhangend vind, eerder een puinveld dan een wel doortimmerd gebouw.

Zo'n hecht bouwwerk vormden echter Dochters van het donker en Plejaden wel en ik hoop dan ook dat Marieke Jonkman niet bedolven zal raken onder het door de losgebarsten rel in elkaar stortende spiegelkabinet. Het ziekelijke zusje van Eva Gerlach en Anna Enquist uit die eerste bundels is een volgende ontmoeting zeker waard.