Ons Erfdeel. Jaargang 37

[p. 623]

Publikaties

Gaston Eyskens. De memoires

Gaston Eyskens (1905-1988) wordt weieens de laatste ‘vader des vaderlands’ genoemd. Hij is ongetwijfeld een van de meest markante Belgische politici van de twintigste eeuw. Zijn politieke carrière overspande ongeveer vier decennia en hij stond aan de leiding van het land op cruciale momenten; ten tijde van de koningskwestie, het Schoolpact, de onafhankelijkheid van Kongo en de eerste staatshervorming. Vijf jaar na zijn overlijden verschijnen thans zijn langverwachte memoires, een kanjer van een boek, duizend bladzijden kleine druk, zakelijk en afstandelijk, zoals de man zelf, maar de moeite waard.

Eyskens is 26 jaar wanneer hij in 1931 tot professor in de economie wordt benoemd aan de rechtsfaculteit te Leuven. Hij heeft diploma's op zak uit binnen- en buitenland en is een van de eerste wetenschappelijke onderzoekers geweest aan het jonge Instituut voor Economische Wetenschappen, bekend vanwege zijn conjunctuuronderzoek. Hij staat dus op de drempel van een academische carrière. Via de sociale en de Vlaamse Beweging komt hij evenwel terecht in de politiek, die weldra zijn academische loopbaan zal overvleugelen. Ook in zijn memoires worden universiteit en wetenschap nauwelijks aangeroerd. Zijn universitaire positie biedt hem wel de gelegenheid - naar eigen zeggen - een zelfstandige, zelfs eigenzinnige houding aan te nemen op politiek gebied. En zijn keynesiaanse inzichten zullen zijn economische politiek inspireren.

In 1930 wordt Eyskens docent aan de Sociale School van Heverlee, de kaderschool van de christelijke arbeidersbeweging; hij vindt er zijn levensideaal. ‘Dit ideaal, de verheffing van de volksmens, zou ik mijn hele politieke leven voor ogen houden’, (p. 30) De arbeidersbeweging is op zoek naar sociaal bewogen intellectuelen. Eyskens wordt in 1932 voorzitter van het ACW van Leuven, in 1934 kabinetschef van de ACW-ministers Van Isacker en Rubbens, in 1939 tenslotte wordt hij volksvertegenwoordiger, maar niet dan na een zonderlinge episode die kenmerkend is voor zijn ongebondenheid.

In 1936 is Eyskens immers een van de stuwende krachten achter de zogenaamde Vlaamse Concentratie. Als student had het Vlaamse radicalisme aan de universiteit hen niet onberoerd gelaten; als jong professor pleitte hij voor een Vlaams economisch leven. Hij behoort tot de stichters van het tijdschrift Nieuw Vlaanderen, spreekbuis van een Vlaamse intelligentsia in de schemerzone tussen katholieke partij en Vlaams-nationalisme. Het blad stuurt aan op Vlaamse frontvorming op basis van het federalisme, met de realisatie van een ‘christelijke en volkse orde’ in Vlaanderen als einddoel. De concentratiegedachte wint veld na de spectaculaire parlementsverkiezingen van mei 1936: de Katholieke Vlaamse Volkspartij (KVV) en het Vlaams-Nationaal Verbond (VNV) sluiten een beginselakkoord voor de vorming van een Vlaamse partijformatie. Eyskens is lid geworden van het directorium van de KVV en wordt een van de onderhandelaars. De nationalisten torpederen echter het akkoord; dat doet ook het ACW dat bang is voor de corporatieve en autoritaire ideeën van de concentratie. De positie van Eyskens zelf komt in het gedrang; hij krijgt als professor aan de universiteit politiek spreekverbod van de bisschoppen. Hij houdt zich enkele tijd op de achtergrond om in 1939, zoals gezegd, gekozen te worden in de Kamer.

Bij de bevrijding, na vier jaar ‘splendid isolation’ tijdens de oorlog, treedt Eyskens op het voorplan. In 1945 krijgt hij zijn eerste ministerportefeuille: Financiën, in het kabinet-Van Acker. Hij voert de onpopulaire monetaire sanering van Gutt verder door. In 1946 wordt hij de eerste fractievoorzitter van de inmiddels opgerichte Christelijke Volkspartij (CVP) in de Kamer: aan het hoofd van een bijna 100-koppige fractie - schril contrast met de versnippering van het partijwezen vandaag - leidt hij de oppositie tegen de linkse regeringen. In 1947 wordt hij opnieuw minister van Financiën in de eerste grote CVP-BSP-coalitie geleid door Spaak. In de zomer van 1949 tenslotte wordt de 44-jarige Eyskens premier van een ‘vakantieregering’ met de liberalen. De koningskwestie groeit nu naar haar ontknoping. Eyskens organiseert de

[p. 624]

volksraadpleging van 12 maart 1950, gaat naar het Zwitserse Pregny en vertelt koning Leopold openhartig dat hij beter zou aftreden ten voordele van Boudewijn. Maar het kabinet-Eyskens valt en de de haviken in de CVP winnen het pleit met de bekende afloop: Leopold keert terug, maar moet abdiceren voor de straat. Uit zijn memoires, die deze episode zeer gedetailleerd behandelen, blijkt weer eens ten overvloede de ‘schijnheilige houding’ (p. 293) van de CVP-top, die binnenskamers gekant was tegen de onvoorwaardelijke terugkeer van Leopold.

De afloop van de koningskwestie leidt tot een paleisrevolutie in de CVP. De lauwe leopoldisten worden de woestijn ingestuurd. Ook Eyskens, maar niet voor lang. Hij herstelt zich vlug, wordt al in 1952 opnieuw CVP-fractie-leider in de Kamer en verstevigt zijn positie onder het linkse kabinet-Van Acker. In 1958 voert de CVP met succes de eerste gepersonaliseerde verkiezingscampagne rond Eyskens met een programma van economische expansie (het zogenaamde Sleutelplan) als inzet. Eyskens wordt opnieuw premier en gaat drie turbulente jaren tegemoet, eerst aan het hoofd van een minderheidskabinet, daarna aan het hoofd van een katholiek-liberale coalitie. Onder zijn impuls en aanvankelijk tegen de zin van de bisschoppen komt het Schoolpact tot stand. Het kabinet maakt werk van de economische en sociale programmatie, maar wordt overspoeld door de Kongo-crisis en moet in 1960 inderhaast de onafhankelijkheid toestaan. Het internationaal prestige van België krijgt een fikse deuk en Eyskens wankelt. Met de zogenaamde eenheidswet, een financiële herstelwet, probeert Eyskens zijn prestige op te kalefateren en een gezonde basis te leggen voor de economische expansie; hij trotseert hiervoor de gewelddadige staking van de Waalse linkerzijde en versnelt daarmee de communautaire confrontatie.

Eyskens, de held van 1958, wordt nu van alle kanten belaagd, en in 1961 voor de tweede maal de woestijn ingestuurd. Zijn tegenspeler, CVP-voorzitter Lefèvre, vormt een ‘travaillistische regering’ met de socialisten. Maar na de verkiezingsnederlaag van Lefèvre in 1965 doet de CVP opnieuw beroep op Eyskens, eerst als minister van Financiën, in 1968 voor de derde keer als premier, van een kabinet met de socialisten. Met de grondwetsherziening van 1970 maakt hij een einde aan de unitaire staat, realiseert hij de culturele autonomie voor de twee gemeenschappen (zijn jeugdengagement) en begint hij met de economische regionalisering. Maar hij wordt in 1972, nu voor de laatste maal, aan de kant gezet door de ‘jonge wolven’ Martens en Nothomb, die de staatshervorming niet verregaand genoeg vinden.

Globaal genomen veranderen deze memoires ons inzicht in de gebeurtenissen niet. Wel verscherpen ze het beeld en verhelderen de gang van zaken bij de Belgische politieke besluitvorming. Tot de meest onthullende passages behoren die over koning Boudewijn, met wie Eyskens aanvankelijk niet op zo'n goeie voet stond. Boudewijn speelde een eigenzinnige rol in de Kongo-crisis en probeerde het kabinet-Eyskens te vervangen door een zakenkabinet. Overigens verloochenen ook deze memoires hun genre niet. Het geheugen is selectief en de toon soms apologetisch. Zijn rol in de toch omstreden Vlaamse Concentratie b.v. blijft duister. Daarentegen last Eyskens precies op dat moment een geloofsbelijdenis in de parlementaire democratie in. Eyskens is meestal vleiend voor zichzelf. Zijn voorstellen worden in de regel als moedig en vooruitziend bestempeld. De verkiezingscampagne van 1958 met Eyskens als centrale figuur was krachtig, die van 1961 mat en inspiratieloos. Ook de redacteur geeft het toe: ‘Hij wil aantonen dat hij het gelijk aan zijn kant had’ (p. 987). De memoires van Eyskens vormen niettemin een indrukwekkend boek, een onmisbare bron voor de eigentijdse geschiedenis.

E. Gerard

Gaston Eyskens. De memoires, Samenstelling en redactie j. smits, Lannoo, Tielt, 1993, 1005 p.