Ons Erfdeel. Jaargang 37

Muziek

Luister van de Vlaamse polyfonie

In 1965 verscheen bij het prestigieuze uitgeverij ‘Arcade’ van de hand van Robert Wangermée De Vlaamse muziek in de maatschappij van de 15de en 16de eeuw, een publikatie waar ook twee LP's met luistervoorbeelden bij hoorden. Het was een eerste geslaagde poging om in een visueel - en door de grammofoonplaten ook auditief - aantrekkelijke uitgave een ruimer publiek in kennis te brengen met wat specialisten al sinds ongeveer halverwege de 19de eeuw (her)ontdekten en onderzochten: de Europese roem van de componisten uit de Lage Landen tussen 1400 en 1600. In die jaren zestig was in Vlaanderen de belangstelling voor dit rijke muzikale verleden gegroeid, o.a. door het werk van groepen als Pro Musica Antiqua (Safford Cape) of het Ockeghemgezelschap (Karel Druwé). Vrijwel alle koren zongen toen Matona mia cara (Lassus) of O Jesu Christe (Van Berchem).

Nu, bijna dertig jaar later, heeft er een hele evolutie plaatsgevonden. De studie van het bronnenmateriaal, het historische kader van het muziekleven en de uitvoeringspraktijk hebben zich sterker ontwikkeld. Bovendien blijkt o.a. uit het cd-aanbod en de gespecialiseerde muziekfestivals (Brugge, Utrecht) dat de belangstelling voor ‘oude muziek’ toch heel wat meer is dan een voorbijgaand modeverschijnsel. Daarom namen het Davidsfonds en het platenlabel ‘Eufoda’ het uitstekende initiatief om, opnieuw door boek en plaat, de luister van de Vlaamse muziek voor een ruimer publiek toegankelijk te maken.

Het verhaal van deze muziek behoort tot de gloriemomenten van onze cultuurgeschiedenis en omvat een periode waarin ook schilders, zoals Van Eyck, Bruegel en de jonge Rubens, en wetenschappers als Vesalius en Mercator Europese roem oogstten. De betrekkelijke politieke rust onder de Bourgondiërs en de Habsburgers (tot aan de Reformatieoorlogen), de economische welvaart (Brugge, Antwerpen) en de culturele belangstelling of pronkzucht van de machthebbers zorgden voor het gunstige klimaat en het mecenaat waarin de kunst tot bloei kon komen. Om het bij de muziek te houden: tussen ± 1420 en 1600 hebben vijf generaties componisten afkomstig uit de Zuidelijke Nederlanden (met inbegrip van Frans-Vlaanderen, Artesië, Henegouwen en het Prinsbisdom Luik) in bijna geheel West-Europa in kathedralen en paleizen het muziekleven beheerst. Zij lagen aan de basis van genres, stijlen en componeertechnieken die kenmerkend waren voor de muziek van de Europese Renaissance. Dat eindigde toen vanaf 1600 Italianen, met Monteverdi aan het hoofd, een nieuwe periode inluidden, die van de barok.

Die vijf generaties omvatten verschillende tientallen componisten en werkelijk duizenden composities, teruggevonden in bibliotheken over heel Europa. De Davidsfondsproduktie laat werk horen van 42 componisten. Na een eerste grove schifting had dirigent Erik van Nevel nog een 3000 (!) partituren over voor een tweede, derde... selectie totdat een 200-tal titels overbleven. Het gaat onder meer om Guillaume Dufay (geboren in Kamerijk), Gilles Binchois (Bergen), Johannes Ockeghem (Henegouwen), Josquin des Prez (Picardië?), Jacob Obrecht (Gent), Pierre de la Rue (Doornik), Adriaan Willaert (Roeselare), Cypriaan de Rore (Ronse), Philippus de Monte (Mechelen), Orlandus Lassus (Bergen), Arnold von Bruck (Brugge), Jacob Vaet (Kortrijk), Alexander Utendal (Gent), Karel Luython (Antwerpen), Jacob de Kerle (Ieper)... Zij werkten in Frankrijk, Spanje, Italië, Duitsland of Centraal-Europa als hofcomponist of kapelmeester en waren er meestal zo richtinggevend dat plaatselijke componisten hun stijl overnamen. Hun muziek - overwegend vocaal - wordt algemeen gekarakteriseerd als polyfonie of meerstemmigheid, het gelijktijdig uitvoeren van verschillende melodieën (horizontaliteit) volgens vaste normen inzake samenklank (verticaliteit) in een geordend ritme en maat (tactus). Het samenspel van horizontaliteit en verticaliteit vormt het contrapunt waarin juist de genoemde componisten zulke grootmeesters werden. Zij bereikten daarin enerzijds een verbluffend meesterschap in technisch construc-

[p. 611]

tieve hoogstandjes, maar wisten aan de andere kant daarin een tot dan toe ongekende welluidendheid te bewaren en ook aan het meest ingewikkelde contrapunt de draagkracht voor emotioneel rijke expressie mee te geven - en dit alles zowel in de religieuze (missen, motetten, psalmen) als in de profane muziek (chansons, madrigalen, villanelle, liederen, dansen) en met even groot gemak op Latijnse teksten als in het Italiaans, Frans, Duits, Nederlands... in een verscheidenheid gaande van het mystieke Latijnse motet tot erotische Franse chansons.

De Vlaamse polyfonie, het boek van prof. Ignace Bossuyt is een schitterende synthese van de twee eeuwen durende evolutie van die polyfonie en van de meest belangwekkende componisten. Hij slaagt er uitstekend in te doseren: de kennis samenvatten over zulke hoogstaande muziek verspreid over Europa gedurende twee eeuwen is geen sinecure. Bovendien doet hij dit in een zeer vlotte, bevattelijke taal, waarin zijn bewondering en enthousiasme de lezer er vooral ook toe aanzet te luisteren en zo mee te ontdekken en te genieten. Daartoe heeft hij het boek ingedeeld in twee delen. Het eerste behandelt vooral de situering van de Vlaamse polyfonie; waarom ‘Vlaams’?; politieke en geografische situering; muzikale voorgeschiedenis; welke genres werden er beoefend; handschriften en uitgevers... Het tweede deel handelt over componisten en hun werk. Met name hier geeft hij een originele kijk op de zaak. Handboeken en encyclopedieën houden het meestal bij een wat kunstmatige indeling in generaties of ‘scholen’ of geven een evolutie aan de hand van één bepaald genre (b.v. Het motet van Dufay tot Lassus). Bossuyt maakt een indeling in hoofdstukken en concentreert zich telkens op één hoofdfiguur, zijn werkkring en bijpassende tijdgenoten. Zo b.v. Ockeghem en Frankrijk, Willaert en Italië, De Monte en de Habsburgers, Dufay en Bourgondië, Gombert en het hof van Keizer Karel. Dit geeft een betere kijk op de sociale context van hun werk, op hun invloed op de omgeving en op

Van Pierre de la Rue werd in het liedboek van Margaretha van Oostenrijk het melancholische lied ‘Mijn hert altijt heeft verlangen’ opgenomen.

de verscheidenheid in hun werk. Het maakt het ook mogelijk de stilistische eigenheid van ieder van hen beter te profileren. Die hoofdstukken stemmen bovendien overeen met de tien erbij horende cd's zodat lectuur en het beluisteren probleemloos een boeiende confrontatie kunnen aangaan. Overigens is het boek fraai geïllustreerd met partituurmanuscripten, miniaturen en schilderijen, en is het voorzien van de nodige informatie: verklarende woordenlijst, bibliografie, index. Alleen een discografie ontbreekt, al is die voor een publikatie waar ook tien cd's bij aansluiten uiteraard niet echt noodzakelijk. Wie echter verschillende uitvoeringen wil gaan vergelijken moet zelf op onderzoek uit.

De cd-reeks, waarvan er reeds zeven zijn verschenen, verdient terecht een oordeel in superlatieven. Elke plaat presenteert een afwisselend, afgerond geheel rond één van de voornoemde thema's uit het boek. Grootste probleem bij de samenstelling was de veelheid aan composities en de lengte van een aantal werken. Meerdelige (b.v. missen) of langdurige composities (b.v. Lamentaties of Boetepsalmen van Lassus) werden niet integraal opgenomen om zo de mogelijkheid te bieden ook minder bekende maar kwalitatief even hoogstaande namen aan bod te laten komen. Naast verscheidenheid in genres heeft dirigent Erik van Nevel ook gezorgd voor afwisseling in de bezetting: het koor Capella Sancti Michaelis en de solistengroep Currende Con-

[p. 612]

sort wisselen elkaar af naar gelang de genres, en er is ook variatie tussen a cappella, d.i. louter vocale uitvoering en werken uitgebreid met instrumentale partijen. De uitvoeringen zijn uitstekend: zeer homogeen, met duidelijke nuanceringen (o.a. in woordexpressie) volgens de stilistische evolutie van de vroege, nog haast middeleeuwse polyfonie tot de late Renaissance waar aanzetten van bepaalde barokkenmerken (de ‘seconda prattica’, affectenleer) komen opduiken. Het was wel interessant geweest om op een elfde cd te laten horen hoe componisten uit Frankrijk Qannequin, de Sermisy, Gaudimel), Duitsland (Senfl, Hassler), Italië (Palestrina, Gabrieli), Engeland (Dunstable, Morley, Byrd)... omsprongen met de ‘Vlaamse’ polyfonie.

De opnamekwaliteit (Studio Steurbaut) is zonder meer van topniveau, al had Van Nevel voor de religieuze muziek wel wat meer de ruimtelijke akoestiek van een kerk gewild. Een interessant extraatje is dat het tekstboekje niet alleen alle teksten van de uitgevoerde composities bevat, maar ook telkens een vertaling in het Frans, Duits, Engels en Nederlands. Wie na lectuur van De Vlaamse polyfonie, met de gezongen teksten bij de hand, oren én gemoed openzet bij deze prachtige cd's, die moet ongetwijfeld onder de indruk komen van de rijkdom van deze schitterende muziek.

H. Willaert

ignace bossuyt, De Vlaamse polyfonie, Davidsfonds, Leuven, 1994, 174 p.
De Vlaamse polyfonie, tiendelige cd-reeks, Davidsfonds / Eufoda, Leuven, 1993-1995.