Ons Erfdeel. Jaargang 37

Theater

KunstenFESTIVALdesArts in Brussel een maatschappelijk project

Een festival is meer dan een reeks voorstellingen of concerten. Dit is eens te meer gebleken tijdens het eerste kunstenFESTIVALdesArts dat tijdens de maand mei 1994 in Brussel plaatsvond. Het dankt zijn geconstrueerde naam aan de tweetaligheid van de Belgische hoofdstad en aan de medewerking en samenwerking van Vlaamse en Franstalige overheidsinstanties, theaters en andere instellingen. Om het met Frie Leysen, initiatiefneemster en directeur van het festival, te zeggen, op de straatnaamborden in Brussel luidt

[p. 606]

Frie Leysen (^o1950).

het: ‘rue Blaesstraat’ en ‘place Eugène Flageyplein’. Vandaar: kunstenFESTIVALdesArts.

Nieuw artistiek initiatief

Het heeft heel wat voeten in de aarde gehad voordat dit nieuwe festival gestalte kreeg. In 1991 nam Frie Leysen afscheid van het internationaal kunstencentrum deSingel in Antwerpen, waarvan zij tien jaar directeur was geweest. Zij was aan een sabbatjaar toe. Lang duurde dat niet. Zij vatte het idee op dat Brussel, als hoofdstad van Vlaanderen, van België en van Europa, een internationaal festival moest krijgen.

Was daar wel behoefte aan? Frie Leysen en Guido Minne, die tot 1992 directeur van het Vlaams Theater Instituut was en daarna adjunct-directeur van het festival werd, stelden deze vraag ook zelf. Volgens hen was er ‘nood aan nieuwe artistieke initiatieven van formaat in Brussel.’ Er gingen stemmen op, die betwijfelden of een festival wel de juiste vorm was voor zo'n initiatief, anderen vonden de kans van slagen van samenwerking tussen Franstaligen en Vlamingen utopisch of vreesden dat de overheid met één hand aan het festival subsidies zou verlenen en die vervolgens met de andere hand van de bestaande gezelschappen en instellingen zou afnemen.

Aangezien de culturele sector in het gefederaliseerde België tot de bevoegdheden van de Gemeenschappen behoort, wilde Frie Leysen van het begin af aan zowel de Vlaamse als de Franse Gemeenschap bij het initiatief betrekken. Dat was voor haar een principiële kwestie. Het behoorde tot haar concept dat het festival een zaak van de twee Gemeenschappen zou zijn.

Aan Vlaamse kant kreeg zij meteen de steun van Patrick Dewael, toen minister van Cultuur, en later van zijn opvolger, Hugo Weckx, terwijl Louis Tobback, toentertijd nationaal voogdijminister van de zgn. biculturele instellingen, een beginkapitaal van 5 miljoen BEF (f 250.000, - ) voor de voorbereidingsperiode ter beschikking stelde. Bij de toenmalige minister van Cultuur van de Franse Gemeenschap, Bernard Anselme, ving Frie Leysen bot, maar zijn opvolger, Eric Tomas, gooide in 1993 het roer om.

Terwijl de Vlaamse Gemeenschap met 40 miljoen frank (2,2 miljoen gulden) over de brug kwam, kon Tomas op een laat tijdstip maar 9,7 miljoen BEF (± f 540.000, - ) bijeenscharrelen. Het totale budget van het festival bedroeg 124 miljoen BEF (± 6,9 miljoen gulden). Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest sprong bij met 4 miljoen BEF (± f 220.000, - ) plus 2 miljoen BEF (± f 110.000, - ) voor de installaties van simultaanvertaling, de Vlaamse Gemeenschapscommissie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest met 6 miljoen BEF (± f 330.000, - ), de Nationale Loterij met 22 miljoen BEF (± 1,2 miljoen gulden). In elk geval, ‘des Arts’ kon na de beslissing van Tomas aan ‘kunstenfestival’ worden toegevoegd.

Ontmoeting

Daarmee werd het mogelijk een van de karakteristieken van het project te verwezenlijken, nl. een ontmoetingsplaats te zijn voor de verschillende culturen die in Brussel naast elkaar bestaan. Men heeft over deze stad altijd in probleemtermen gesproken, aldus Frie Leysen, en de rijkdom, de luxe en de charme van deze multiculturele smeltkroes uit het oog verloren. Men zou die daarentegen moeten opwaarderen. Daar liggen mogelijkheden voor ontmoeting en onderlinge verrijking.

Onder de Franstalige en de Vlaamse podiumkunstenaars in Brussel groeide de jongste jaren wederzijds belangstelling en bewondering. Meer dan eens mondde dit al in samenwerking uit. Het festival wil die ontwikkeling bevorderen, o.a. door het werk van die artiesten voor te stellen aan een publiek dat er nog niet mee vertrouwd is. Het publiek heeft immers vaak

[p. 607]

nauwelijks weet van wat aan de andere kant van de taalgrens geschiedt.

Het festival vermengde deze elementen doelbewust en plaatste Nederlandstalige voorstellingen in theaters van de Franse gemeenschap en omgekeerd. Het liet zelfs een paar Nederlandstalige groepen stukken in het Frans of het Engels presenteren. De Trust uit Nederland stond in Théâtre Varia, Groupov uit Luik in de Koninklijke Vlaamse Schouwburg, de Vlaamse Tg STAN in Théâtre 140, in Varia en in de Brigittinessenkapel. Het festival stimuleerde aldus het publiek theaters te bezoeken die het misschien niet eens wist te liggen, en liet het daar ontdekkingen doen. Voor Franstaligen was Tg STAN voordien even onbekend als Zuni Icosahedron uit Hongkong, het werk van de onlangs overleden Oostenrijkse auteur Werner Schwab even onbekend als dat van de Nederlandse regisseur Theu Boermans en zijn gezelschap De Trust.

De organisatoren menen onder de 26.000 toeschouwers een ten dele nieuw publiek te hebben aangetrokken en een jongere generatie te hebben bereikt die minder behept is met Vlaams-Franse antagonismen. Het valt nog te bezien hoe echt en duurzaam deze nieuwe openheid, vooral bij de Franstaligen, wel is.

Toegevoegde waarden

Het festival, dat jaarlijks zal plaatsvinden, wil ertoe bijdragen de artistieke scène in Brussel te versterken. Het brengt overwegend theater en dans, maar ook eigentijdse muziek, film en plastische kunsten. Het erkent dat het culturele leven wordt gedragen door de elkaar opvolgende artistieke seizoenen, maar een festival ‘kan door concentratie van evenementen in een kort tijdsbestek en door zijn uitstraling de artistieke energie stimuleren en een grote publieke belangstelling opwekken.’ Tot die evenementen behoren in het kunstenFESTIVALdesArts zowel buitenlandse gastvoorstellingen als werk van artiesten uit België, zowel bestaande produkties als nieuwe creaties.

Dat buitenlandse gezelschappen op Brusselse podia te gast zijn, is niet iets nieuws. Mensen als Jo Dekmine in Théâtre 140 (sinds 1963!), Hugo de Greef met Kaaitheater (van 1977 af) of Bob van Aalderen destijds met Kunst- en Cultuurverbond in het Paleis voor Schone Kunsten, hebben op dat gebied voor theater en dans baanbrekend werk verricht. Maar er was ruimte voor méér, zeker sinds Kaaitheater na 1985 geen festival meer organiseerde.

Als Europese hoofdstad moet Brussel een festival van formaat hebben, zoals Parijs zijn Festival d' Automne heeft en Wenen zijn Wiener Festwochen. Een stad als Brussel moet ook op cultureel gebied hoofdstad zijn, d.w.z. een plek waar een eigen cultureel leven bloeit dat boven het lokale niveau uitstijgt, en waar Europese en, nog wijder, internationale ontwikkelingen uit de hele kunstwereld elkaar kunnen vinden.

Het bezoek van Chinese artiesten is daar tijdens dit eerste kunstenFESTIVALdesArts een uitmuntend voorbeeld van geweest. Zij toonden hier bepaalde, minder bekende aspecten van hun cultuur en verborgen hun geestelijke honger en leergierigheid niet. Sommigen van hen bleven daarom een week langer dan gepland was.

Die ‘toegevoegde waarden’ van artistieke en menselijke interactie, die verder reiken dan het geven en het bijwonen van voorstellingen, behoren tot de pluspunten van zo'n festival. Chinezen die de Amerikaanse choreograaf Merce Cunningham alleen van een videotape kenden, zaten in het festivalcentrum in de

‘Lulu’ van Theatergroep Hollandia.

[p. 608]

Beursschouwburg urenlang met hem te praten. Jonge Turken uit Brussel zochten contact met bepaalde artiesten. Kunstenaars uit België maakten kennis met het werk van buitenlandse collega's. De Fransman Stanislas Nordey, regisseur van de openingsvoorstelling Pylade (Pasolini), kwam later naar Brussel terug om ‘erbij te zijn’. Om dergelijke confrontaties en ontmoetingen is het Frie Leysen te doen. Zo wordt het festival meer dan een reeks voorstellingen.

Visie

Vanzelfsprekend waren niet alle 34 produkties, die uit een twaalftal landen kwamen en op een twintigtal plaatsen in het Brusselse werden vertoond, even geslaagd. Sommige hadden hun oorspronkelijke kracht verloren. Tot de toppunten die beklijven behoorden Murx den Europaër!... van de Volksbühne uit Berlijn, Woyzeck van de Zuidafrikaanse Handspring Puppet Company, Lulu van Theatergroep Hollandia, File O uit Peking in een eigen produktie van het festival, de zg. Faecaliëndrama's van Werner Schwab door De Trust uit Nederland, A. da Agatha in de regie van Thierry Salmon, de concerten van en rond Thierry de Mey, de wereldcreatie van Ocean, het laatste werk dat Merce Cunningham met de inmiddels overleden John Cage voorbereidde, naast werk van twee Vlaamse choreografen, Kynok van Anne Teresa de Keersmaeker en Mountains Made of Barking van Wim Vandekeybus, en, last but not least, Ou bien le débarquement désastreux van de Duitse componist Heiner Goebbels.

De vertegenwoordigers van de Chinese cultuur kregen een speciale plaats in het festival. Het zwaartepunt van de wereld ligt volgende eeuw in China, dat geweldige veranderingen doormaakt, zo redeneert Frie Leysen, en we weten er niets van. Europa wil dat niet zien. Westerlingen gedragen zich, met haar woorden, ‘nog steeds als kolonialisten en culturele imperialisten. Zij permitteren zich niet te weten wat in andere culturen gaande is.’ Het festival presenteerde bijdragen uit Peking, Hongkong en Taipei die in Europa nog niet waren vertoond. Het poogde daarmee tegen onze cliché-kennis van China in te gaan.

In feite is het kunstenFESTIVALdesArts voor de organisatoren meer dan een momentopname of een staalkaart van eigentijdse kunst: het is een maatschappelijk project. Het wordt gedragen door een visie op de huidige samenleving in wereldverband en is tevens een uiting van die visie en een bouwsteen voor die samenleving.

De wereld is ontwricht, de verhoudingen zijn scheef getrokken, macht en geld prevaleren, bekrompen nationalisme en intolerantie grijpen om zich heen. Daartegen moeten de culturele waarden een tegengewicht vormen; kunst, filosofie, fundamenteel wetenschappelijk onderzoek en ethiek moeten tegengas geven. Een kunstenfestival kan daar op zijn plaats een bijdrage toe leveren. Daarvoor heeft het kunstenFESTIVALdesArts 1994 zich ingezet.

Jef de Roeck