Ons Erfdeel. Jaargang 37

Rosenbooms ‘Gewassen vlees’ meesterlijk

Al in zijn eerste twee boeken, de bundel De mensen thuis (1983) en de roman Vriend van verdienste (1985) heeft Thomas Rosenboom zich doen kennen als een verteller die zich concentreert op de belevingswereld van even eenzelvige als eigenzinnige, in isolement opgroeiende jonge mensen. Timon, zijn personage in de drie verhalen uit de debuutbundel treedt uit een wereld die ons onbekend blijft, de buitenwereld binnen en gedraagt zich daarin uiterst singulier. Hij lijkt gefascineerd door geheimzinnig kwaad, wat dit ook moge zijn. Hij heeft, behept met een levensgroot minderwaardigheidscomplex, de attitude van een loerder.

In de roman die Rosenboom twee jaar later naar aanleiding van de Baarnse moordzaak van 1961 publiceerde, is de figuur van de vermoorde het personage dat door Rosenboom van binnenuit wordt beschreven. Hij tracht aan zijn eenzaamheid te ontkomen door de slaaf te spelen van het tweetal dat hem in de misdaad betrekt. Vriend van verdienste is geen krimi, maar levert een beklemmende beschrijving op van de onmacht tot zuiver leven.

Ditzelfde thema keert in een heel andere vorm terug in de schitterende roman die Rosenboom na acht jaar zwijgen heeft gepubliceerd onder de weinig zeggende titel Gewassen vlees. Dit is een historisch-psychologische roman, spelend in het midden der achttiende eeuw, een werk van bijna 750 bladzijden, geschreven op de toppen van heel hoog kunnen. Die eigenschap maakt, dat zelfs sommige wat zakelijk aandoende gedeelten - de repertoria met name waarin het historisch decor wordt geschilderd - het lezen waard blijven. En dat de inhoudelijke banaliteit van een aantal andere passages kan worden weggestreken tegen de verhevenheid van de taal.

[p. 587]

Ik moet, Rosenboom lezend, dikwijls aan Van Oudshoorn en Vestdijk denken: aan de laatste vanwege de grilligheid (b.v. in Mijnheer Visser's hellevaart) en ongewoonheid die het gedrag van de personages kenmerken, aan de eerste vanwege de stijl en het voortdurend sluimerende schuldbesef. Hoe sterk Rosenbooms woordkeus door onder meer Van Oudshoorn mede wordt bepaald blijkt bijvoorbeeld uit een zijn uit De mensen thuis: ‘Ook dit maal had de wederbeleving van het smadelijke incident hem een pijnlijke kramp bezorgd’ (p. 60). Of uit Gewassen vlees: ‘Meewarig het hoofd schuddend, dat hij de vrouwelijke bekoring niet weerstaan had, bracht de goede vrouw hem die avond zijn melk, en toen zij zonder een woord de salon verliet bedwong hij, trots juist op die zwakte, nauwelijks een opgewonden schater’ (p. 431).

Met de hoofdfiguren uit Van Oudshoorns Willem Mertens' levensspiegel (1914) en Louteringen (1916) deelt Willem Augustijn van Donck evenzeer gevoelens van minderwaardigheid als megalomane ogenblikken van grove zelfoverschatting. Maar hij doet mij in de ironische tekening door zijn auteur evenwel nog vaker denken aan Tobias Termaete, het ‘groot dier in menschenkleren’ uit Tobias en de dood (1925). Willem Augustijn is een soort weekdier in achttiende-eeuws tuniek. Net als Tobias voelt Willem Augustijn zich bijvoorbeeld bedreigd door zijn eigen schaduw, vastgelegd in een uitgeknipt silhouet. Hij ervaart het ‘als een nog levende afsplitsing van hemzelf, een masker dat hem ooit zomaar zou kunnen aanspreken, een dubbelganger...’ (p. 585). En dat de dubbelganger de dood voorspelt, blijkt uit het tragische vervolg.

Het is moeilijk voor de lezer zich volledig open te stellen voor het krankjoreme personage dat Willem Augustijn van Donck blijkt te zijn; een gluurder, een voyeur, een lafbek, een ijdele, verwijfde slapjanus, een vent die voortdurend in zijn broek doet, een ook, jazeker ook uiterst zielige eenling die uiteindelijk door niemand in zijn omgeving, met uitzondering van een oude gedienstige substituut-moeder, werkelijk serieus wordt genomen. Een heel boek lang is, in de jaren 1748 tot 1749 met fascinerende terugblikken naar twintigjaar eerder toen hij 12 was, de zoon van Workums burgemeester, levend op zijn kasteeltje in Koudum met zijn huishoudster en zijn knecht, op weg naar de functie van baljuw in het Zeeuwsvlaamse Hulst. Hij zal die functie nooit uitoefenen, want er komt voortdurend wat tussen en ten slotte maakt zijn smadelijke dood in de gevangenis, nadat hij in een vernederende positie is aangetroffen op het lijk van zijn dubbelganger, een einde aan alle mogelijkheden.

Zijn reacties op wat er om hem heen gebeurt, bezorgen je als lezer een plaatsvervangend schaamtegevoel. Wanneer anderen iets verschrikkelijks overkomt, doorgaans door zijn toedoen, kan hij nauwelijks een schaterlach bedwingen, moet proesten van emotie of slaakt ‘een verbijsterde giechel’ (p. 425).

Alles aan de man komt mij belachelijk voor. Zijn fysiek van lange sladood verleidt zijn personeel tot het hanteren van de bijnaam ‘de

Thomas Rosenboom (^o1956) - Foto Reinier Gerritsen.

[p. 588]

asperge’. Als een puber struikelt hij voortdurend over zijn eigen benen. Wanneer Willem Augustijn in de buurt is, gebeuren er ongelukken. Zijn enige wapen is een hondepistooltje, wat een van de personages verleidt tot een verwijzing naar zijn impotentie: ‘Mijnheer heeft wel een wapen, maar het kan niet afgaan!’ (p. 392). In letterlijke zin kan het helaas wel een knal voortbrengen en daarmee richt Willem Augustijn zijn zoveelste leed aan bij anderen: de paarden Luctor en Emergo van zijn ‘meester’ Bergsma slaan erdoor op hol en dat betekent voor de al door hem geteisterde vader van zijn jeugdvriend Abe die de paarden in beheer had, dubbel verdriet. Deze jeugdvriend is het slachtoffer geworden van de ‘keur’, de regionale wet die Willem Augustijn heeft uitgevaardigd op grond waarvan opstandige elementen - dat zijn met name de mennonieten tegen wie hij een niet verklaarde haat koestert - in Friesland in het gevang worden gesmeten en verbannen.

Het ontbreekt hem volledig aan zelfkennis. Zijn verkeerde ‘zelfbeeld’, waartoe onder meer behoort dat hij herhaaldelijk meent nu op de goede weg te zijn om vervolgens opnieuw in zeven sloten tegelijk te lopen, maakt van zijn werkelijkheid een ongelooflijke chaos. Hij is zo sentimenteel als we ons omtrent de personages in Feiths boeken maar kunnen voorstellen, pathetisch, in wezen gevoelloos en daardoor ook niet in staat in te schatten wat zijn verliefdheid voor Catherina Saffraan, de dochter van de procureur-generaal in Friesland, werkelijk voorstelt.

Ik weet niet of Rosenboom bedoeld heeft dat we als lezers het liefdesverdriet van Willem Augustijn serieus nemen, maar op mij maakt dit belangrijk leidmotief een kunstmatige indruk. Dat verdriet komt onder extreme omstandigheden naar buiten, namelijk wanneer de prins van Oranje in Leeuwarden audiëntie houdt, en Willem Augustijn, mede in het licht van zijn nagestreefde carrière voor hem verschijnt om vervolgens ineen te storten, pissend in zijn broek en terwijl hij een bloedneus krijgt stamelend ‘Mijn lief, zij antwoordt niet...!’ Dat gepis krijgt een curieus vervolg, wanneer honderden bladzijden verder de uitverkorene met haar in Den Haag benoemde vader naar de hofstad vertrekt, nu van de gemiste bruid die zich, te elfder ure vertederd door haar vroegere hofmaker, door hem in het kruis laat grijpen. Dit overigens, vergis u niet omtrent de banaliteit van het geval, in een van de vele geweldig vertelde passages van deze grootse roman, waarin Willem Augustijn een nieuw slachtoffer maakt door met een kussen, dat het eindelijk voltooide pronkstuk is van zijn moederlijke huishoudster, de bepiste vloer aan te vegen.

Dat de hoofdfiguur van deze roman anaal gefixeerd is, blijkt het hele boek door. Anale fixatie heeft alles te maken met het onvermogen je over te leveren aan de anderen; en met de neiging dat wat van jezelf is zoveel mogelijk bij je te houden. Toch moet al wat niet deugt naar buiten komen, dan pas is enige loutering denkbaar. Mij lijkt dat ook de titel van de nieuwe roman naar de relatie tussen anale fixatie en loutering verwijst. Tweemaal stelt Willem Augustijn het ‘gewassen vlees’ aan de orde, beide keren in brieven aan zijn ongenaakbare vader. Op p. 505 vertelt hij hem dat hij gehoord heeft hoe men een wilde vogel temt. Dat gebeurt door deze in uitgehongerde toestand aas aan te bieden dat volledig is uitgekookt, geen voedende delen meer bevat, ‘het vogellichaam snel verlaat en gewassen vlees wordt geheten’ (p. 506). Deze eerste verwijzing wekt onmiddellijk de associatie aan de constipatie en de fanatieke en ronduit ziekelijke pogingen tot schijterij waaronder de hypochonder die Willem Augustijn is het hele boek door gebukt gaat. Die pogingen zijn de uiting van datgene wat hem van jongsafaan ten diepste heeft gefrustreerd en vernederd: zijn achterstelling door zijn vader bij een onbekende halfbroer, die als een schaduw, ja als de dreigende doodschaduw van de dubbelganger, over zijn bestaan hangt. Die achterstelling, gevoegd bij de vroege dood van zijn moeder, is de psychologische verklaring van dit verloren leven.

In de tweede naar de titel verwijzende passage komt hij hierop terug. ‘Zo'n vogel was ik, hunkerend naar uw aas, maar altijd was het krachteloos, leeg, gewassen vlees: De honger bleef!’ (p. 591). In dezelfde brief noemt Willem Augustijn Bergsma ‘de enige die mij serieus neemt’. Zelfs dit blijkt een schromelijke vergissing. Want deze Bergsma is de duivel bij wie de onnozele te biecht gaat, ook in zijn tekening met laarzen en al de romantische satansfiguur, maar intussen wel de enige van wie Willem Augustijn werkelijk iets leert: de ars amatoria én de werking van de beurs, in een

[p. 589]

basiscursus cynisme die alleen een versterking van zijn leugenachtigheid inhoudt. Deze Bergsma is gekarakteriseerd als een sluwe, sterke persoonlijkheid, die zich met allerlei handigheidjes en een vertoon van macht weet af te schermen van de bedreigingen van buitenaf. Het is Bergsma die uiteindelijk Willem Augustijn afhoudt van het enige project waarin hij een positieve sleutelrol had kunnen vervullen: het armenzorgproject van zijn vader dat had kunnen leiden tot de produktie van bietsuiker. In plaats daarvan levert hij zich uit aan de handel waarin Bergsma zich als tijdelijk beheerder van de in puin geschoten vestingstad Bergen op Zoom met zijn kostbare receptuur voor bietsuiker, zogenaamd om de stad erbovenop te helpen, begeeft. En zo zit ook de zoon de vader lelijk dwars.

Naar het hoofdthema verwijst de vermelding voorin van de profeet Malakias of Maleáchi. In hoofdstuk IV: 6 zegt deze: ‘Hij (dat is de profeet Elias) zal het hart der vaders voor de kinderen winnen, en het hart der kinderen voor hun vaders; anders kom ik, en sla het land met de ban!’ Deze verwijzing, gecombineerd met de hoofdstukken ‘Repertorium’ waarin een stukje vaderlandse geschiedenis op Rosenbooms eigen licht ironische wijze wordt weergegeven, laat de intentie van de auteur zien. Zo lijkt verklaard te worden waarom alles, maar dan ook álles in het leven van Willem Augustijn van Donck zo faliekant verkeerd afloopt: tot een werkelijk winnen van elkanders hart waren deze vader en zoon niet in staat. Als die gruwelijke constatering is gedaan rest de vader niets meer dan zijn mislukte zoon als een aangeschoten dier neer te schieten.

Met een bespreking als deze wordt dit grandioze boek nauwelijks recht gedaan. Rosenboom laat zien wat hij kan, trekt alle registers open van zijn fantasie. In de proloog zet hij door een verhaal te vertellen van grote wreedheid tegenover het onvolkomen schepsel - hier een kater en een buitenaartje - de toon. Wat kan Willem Augustijn eraan doen dat hij is zoals hij is? ‘De natuur schiet te kort!’ (p. 13). En toch moet het produkt van die natuur verder. Herhaaldelijk wordt in gebeurtenissen gesuggereerd dat een beetje warmte en liefde ook deze stakker tot mens zou hebben gemaakt. Er is bijvoorbeeld een even hartverscheurende als overstelpende scène in de roman waarin Willem Augustijn hongerend naar de melk uit de uier van een koe tegelijkertijd de melk slobbert en zelf wordt klaargelikt door het kalf: in die roes blijkt zijn impotentie een fabel. Maar bij een hoer eindigt hij met de vinger in zijn eigen anus en weet zich in deze vernederende houding bespied en bespot door Bergsma en zijn handlangers - schitterende creaturen die mij aan Victor Hugo en Flaubert doen denken -. Er zijn meer ogenblikken van diepe vernedering; het ergste wel, wanneer hij de aanslag pleegt op zijn halfbroer en deze, door hem anaal genomen, onder zijn druk bezwijkt. ‘Ik zit vast!’ verzucht hij, wanneer hij tot bezinning komt. De zin (p. 716) heeft een pendant in de aanvang van het verhaal, waar een jagertje van de trekschuit zijn vader toevoegt: ‘Ik kan het zelf!’ (p. 31). Willem Augustijn kan het niet zelf; hij zit vast.

Hier culmineert de groteske. Meer nog dan in zijn vorige werk, hanteert Rosenboom hier dit genre; je weet werkelijk niet of je om Willem Augustijn moet huilen of lachen. Maar onsterfelijk zal hij zijn, dankzij Rosenbooms groot schrijfvermogen en zijn wonderlijke, persoonlijke visie op het menselijk tekort.

Dat Rosenboom ongelooflijk plezier heeft in het hanteren van onze taal is gebleken vanaf zijn eerste boek. In interviews heeft hij laten weten met hoeveel genoegen hij daarvoor grasduint in het Woordenboek der Nederlandsche Taal en andere bronnen. Dat hij in Gewassen vlees een feestelijk soort Nederlands schrijft staat buiten kijf. Zijn recycling van oude verteten woorden geven aan zijn taal een grote rijkdom. Een enkele maal verlustigt hij zich in de vaktaal. Zie bijvoorbeeld op p. 393, waar Willem Augustijn zich ineens van een bijna verborgen briljante kant laat zien en aan een actie begint waarmee hij uiteindelijk potentiële geldschieters over de streep trekt voor een armenzorgproject in de veenlanden, dat door zijn vader is opgezet. Willem Augustijn interviewt de man die het gezelschap in zijn punter vervoert door de rietlanden waar de nederzetting gedacht is en krijgt van hem informatie over de mogelijkheden van het terrein: ‘bedrijvigheden als bijenteelt, visserij met fuiken, fleuren en schakels, een eigen mandenmakerij en matterij, griendbouw in tenen, talhout en wissen, en het draaien van dulen uit het blad van de egelskop, stevige strengen om het gesneden riet mee in de band te zetten’, etcetera. Ik had hier, om precies te weten wat ik las, wel even het WNT bij nodig. Doorgaans is het voorname-

[p. 590]

lijk de archaïsche zinswending waaraan de auteur kennelijk plezier beleeft.

Gewassen vlees is een roman die compositorisch vrij eenvoudig in elkaar zit, stilistisch vlekkeloos is en als werk van lange adem in onze letterkunde van de laatste kwart eeuw zijn weerga niet kent. Meesterlijk!

Wam de Moor

thomas rosenboom, Gewassen vlees, Querido, Amsterdam, 1994, 732 p.