Ons Erfdeel. Jaargang 37

[p. 583]

Culturele kroniek

Literatuur

Omdat er afwezigheid is is er poëzie

Dat na het gunstig onthaalde Pornschlegel en andere gedichten (1988) een nieuwe dichtbundel van Dirk van Bastelaere het licht ziet, zal allicht niet verbazen. Merkwaardiger daarentegen is de periode van zes jaar die de onlangs verschenen bundel Diep in Amerika van zijn voorganger scheidt. Niet alleen beantwoordt die lange tussenliggende termijn geenszins aan het ‘gulzige’ dichterschap van Van Bastelaere, maar de dichter vindt het zelf nodig om nadrukkelijk aan te geven dat de teksten uit Diep in Amerika in feite dateren uit de periode 1989-1991. Die toch wel frappante gang van zaken is, met andere woorden, niet zozeer te wijten aan een breuklijn in Van Bastelaeres poëzieproduktie, maar hangt vooral samen met institutionele, deels ook poëticaal relevante factoren. Het manuscript van Diep in Amerika werd namelijk enkele jaren geleden afgewezen door Van Bastelaeres toenmalige uitgever (De Arbeiderspers), omdat het ‘volstrekt onbegrijpelijk’ zou zijn. Na lange omzwervingen verschijnt de bundel nu toch, in het jonge maar beloftevolle poëziefonds van uitgeverij Atlas. Ironisch bij dat alles is wel dat uitgerekend Benno Barnard, die de ‘kwestie’ met enig leedvermaak publiek maakte, nu Van Bastelaeres verzen wel onder zijn hoede heeft genomen: uit medelijden, uit opportunisme, of omdat hij als literaire fijnproever deze poëzie desondanks belangrijk vindt?

Daarbij komt nog dat Van Bastelaere ook als publieke figuur behoorlijk omstreden is. Met een aantal vlijmscherpe polemische uitspraken en interviews - over de mediacultuur, over het bedroevende peil van de literaire kritiek, over het kreupele literaire bestel in Vlaanderen en het inconsistente subsidiebeleid van de bevoegde ministers... - heeft hij zich allerminst geliefd gemaakt in het kleine kringetje van Vlaamse ‘letterminnenden’. Bovendien heeft ook het compromisloze poëticale programma dat Van Bastelaere uitdraagt - en dat gevoed wordt door een in de Nederlandse literatuur ongebruikelijk

Dirk van Bastelaere (^o1960).

intellectueel filosofisch en literairtheoretisch kader - die populariteit bepaald niet versterkt.

Het zou echter jammer zijn indien, vanwege Van Bastelaeres reputatie als moeilijke jongen, zijn jongste bundel niet de aandacht zou krijgen die hij verdient. Diep in Amerika is inderdaad een hoogst raadselachtige bundel, die afwisselend fascineert, met stomheid slaat en irriteert. Onophoudelijk meent de lezer links en rechts brokstukken werkelijkheid, anekdote en verbeelding te ontwaren, waaraan hij zich veilig tracht vast te klampen, maar steevast wordt hij door het gedicht verder ontwricht en verweesd achtergelaten. Het lijkt wel alsof Van Bastelaere elke illusie van diepte, diepgang, betekenis wil ontmaskeren en ontkrachten, alsof er alleen de oppervlakte van de tekst is (en zelfs die metaforiek van diepte en oppervlakte gaat al mank). Veel radicaler nog dan in Pornschlegel en andere gedichten is ieder lezen hier noodzakelijk een ‘ver-lezen’, een problematische activiteit waarbij de tekst wordt vervormd en onvermijdelijk met allerhande foute lecturen opgeladen. Wat rest is een soort van eigengereid tekstueel raffinement, dat door Van Bastelaere eerder is aangeduid als een ‘ont-ordening’; alleen al het feit dat hijzelf, voor de articulatie van zijn ambi-

[p. 584]

tieuze programma, noodgedwongen zijn toevlucht neemt tot negatief gevormde woorden, toont al de mysterieuze complexiteit ervan aan. Binnen postmoderne kringen is het trouwens modieus om in dit verband Lyotards opvatting van het sublieme aan te halen, die het sublieme tracht te omschrijven als een poging om het niet-representeerbare ondanks alles toch te (re)presenteren.

Wat dergelijke poëticale uitgangspunten in concreto opleveren, kan niet beter geïllustreerd worden dan door het citeren van een willekeurig gekozen vers:

Zolang ik op de dijk ben
ben ik te zien vanuit het raam
dat zich pas laat kennen
wanneer de man erdoorheen zal zijn gestort,
want zo is de honger naar kennis.

Dan stelt iemand zich voor
dat ik door het kolkende wit van de lucht
bijna niet te herkennen ben als een man bij de vuurtoren
of als een laars die wegvlucht uit de slagschaduw van de pier,
op het moment dat zij de gordijnen sluit.

Veel later wordt mijn lichaam herkend op het asfalt
in een houding die als contorsie bekend staat
want dan heeft men opgehouden
te bedenken dat ik in een lichtblauw, wapperend pak voor het casino heb willen staan,
een blonde man gelijk aan zijn kunnen,
terwijl ik op het punt stond een raam te openen
dat daar om vroeg.(13)

In bepaalde opzichten is dit gedicht een van de eenvoudigste uit Diep in A merika. Het is immers een van de weinige verzen waarin de lezer, weliswaar met enige moeite, nog een anekdote kan herkennen, met een decor, enkele personages en een handelingspatroon. Ogenschijnlijk valt of springt iemand uit een raam, hij valt te pletter en wordt herkend door toevallige toeschouwers. Bij nadere beschouwing blijkt echter zowat alles in deze reconstructie uiterst twijfelachtig. Hoeveel personages zijn er: drie (zoals de titel suggereert), of gaat het om een soort van afsplitsingen van één personage? Wie is daarbij wie, en waar komt de vrouw vandaan aan het eind van de tweede strofe? Het ‘realistische’ aanknopingspunt wordt trouwens in het vers zelf voortdurend ontkracht en geproblematiseerd, en wat meer is, precies daarin ligt de onweerstaanbare kracht ervan. Van Bastelaere reflecteert immers in zijn gedichten zelf op de mogelijkheid van poëzie, van reële voorstellingen, van verbeelding, kunstmatigheid en kunstzinnigheid. Diep in Amerika is, met andere woorden, niet alleen poëzie, maar evenzeer meta-poëzie (teksten die het dichten zelf thematiseren).

Een eerste facet van die schriftuur heeft te maken met wat men een verregaande poging tot ‘de-subjectivering’ zou kunnen noemen. Het ‘ik’ wordt in deze verzen steeds weer op andere, soms zelfs tegenstrijdige manieren geconcretiseerd of ontdubbeld in diverse personages. Elders zoekt de dichter dan weer zijn heil in het tactisch gebruik van passieve vormen, onpersoonlijke constructies, veralgemenende uitdrukkingen of onbepaalde voornaamwoorden (men, iemand, niemand, sommigen). Niet toevallig opent Diep in Amerika met een vers waarin de schouwburg de theatrale ruimte zelf symboliseert (met inbegrip van de ruimte van het gedicht) en waarin sprake is van een soort van wezenlijke metamorfose: ‘draait het meisje / uit zichzelf te voorschijn / als een krokus uit de ontdooiende grond. [...], terwijl diep in de schouwburg het meisje / een rups blijkt die tracht te bewegen.’ (‘Diep in de schouwburg’, 11). Het thema van de spiegel dat Pornschlegel en andere gedichten beheerste, wordt zo omgebogen tot dat van de metamorfose, zowel de wording als de verwording van personen tot personages. Symptomatisch voor die deconstructie van het individu als een permanente, zichzelf gelijk blijvende entiteit is niet alleen de hoogst doordachte afwisseling van statische-toestands-werkwoorden en dynamische bewegingen en handelingen, maar ook het frequent aanwenden van een zo onopvallend woord als zich, waardoor de handeling als het ware wordt teruggeworpen op het problematische subject. Bovendien wordt de mens in deze gedichten regelmatig teruggedrongen tot een houding van immobiliteit of steriele beweging, terwijl daarentegen de zogenaamd levenloze objecten nadrukkelijk initiatief nemen en handelen: ‘Het zwembad kent ons / uit onze droom over hem.’ (41), en ‘De wolken komen aan op de deur / en steken de brand in de glazen.’ (17). De gangbare tegenstelling tussen subject en object, mens en wereld, wordt zo grondig geproblematiseerd en geperverteerd.

[p. 585]

Het gevolg van zo'n beredeneerde werkwijze is een nadrukkelijk theatrale en cerebrale inkleding van heel wat verzen. De verbeelding zelf vormt trouwens een bijzonder belangrijk leidmotief. In het geciteerde vers ‘Drie mannen en de zee’ is enerzijds sprake van een ‘kennen’ (laat kennen, honger naar kennis, herkennen, bekend), anderzijds van een ‘zich voorstellen’ (ben ik te zien, stelt iemand zich voor, bedenken). Die markante twijfel aan de ultieme kenbaarheid van de dingen manifesteert zich in vrijwel elk gedicht, en slaat frequent om in een bezinning op de voorstelbaarheid van de werkelijkheid, de manier waarop een subject - en dan nog een postmodern, versplinterd subject! - omgaat met zijn verbeelding, zijn blik en zijn interpretaties. In dergelijke actieve gedachtenspinsels ziet Van Bastelaere blijkbaar het heil van de eigentijdse poëzie. ‘Omdat er afwezigheid / is is // er poëzie’, heet het in het wondermooie ‘Pappies kleine meid’ (15), en het gedicht besluit alweer met de meervoudigheid van interpretaties:

door sommigen wordt deze situatie herkend
als een klassiek geval van melancholie,
door andere als een flits van wanorde die de wereld
bepaalt.

Tegenover de subjectief-psychologiserende duiding (als melancholie) wordt hier de creatieve illuminatie geplaatst, die tegelijk orde en wanorde installeert.

Elders wordt dan weer vooral de tegenstrijdigheid van dergelijke verbeeldingen beklemtoond, of de noodgedwongen fictiviteit en fictionaliteit ervan. Dan kan men bijvoorbeeld lezen: ‘dan rijd je zelf weg in het idee dat je hebt / van een Thunderbird in de hitte’ (33), en ook: ‘Aan iedere man het vergeten dat hem past, / zodat hij met koffie die zich een weg zoekt door / zijn lichaam op een purperen sofa / nooit een man is die koffie drinkt op een purperen bank.’ (21) Of in het fraaie gedicht ‘Na de voorstelling’ (38):

Het is alles zo echt,
dit niet willen wijken
van een korte veruitwendiging van de droom,
dat het zijn eigen voorstelling wordt,

zodat het nooit heeft bestaan.

Die complexe thematiek - en dan vooral het daadwerkelijk in de praktijk brengen ervan - zal zelfs de meest geïnteresseerde lezer vermoedelijk desoriënteren. Van Bastelaere laat trouwens geen gelegenheid onverlet om die onoplosbare dubbelzinnigheden extra te onderstrepen, via een ingenieus spel van enjambementen, voegwoorden en metaforen, en gesofistikeerde intertekstuele allusies. Tegelijk wordt echter een ingewikkeld web van motieven tot stand gebracht - het meisje, het bloemencorso, het (licht)blauw, het zwembad, de bal... - waardoor niettemin een soort van onvermoede diepere samenhang in Diep in Amerika wordt gesuggereerd. Omgekeerd wordt evenwel weer de formele en logische consistentie systematisch ontregeld en betwijfeld; de dichter aarzelt zelfs tussen lyrische en meer epische poëzie, tussen poëzie en prozafragmenten of prozagedichten. Daarnaast is er nog het frequent aan elkaar rijgen van woordgroepen tot samengestelde zinnen die nauwelijks te overzien zijn en ingewikkelde gedachtenbouwsels, waarbij het gebruik van woordelijke herhalingen nog voor extra complicaties zorgt. En tenslotte zijn er de haast macaber aandoende abstracta, die in deze gedichten niet functioneren als transparante concepten, maar integendeel hinderpalen vormen voor iedere poging tot begrijpend (reducerend) lezen. Hoe vaak moet de lezer niet een prozafragment als het volgende gedeelte uit ‘Een hoogblauwe deur’ (26) herlezen, voor hij tot de conclusie komt dat de met extreme zorg gepolijste mededeling hem misschien (n)iets zegt:

Soms gaat men zo op in verinzichzelviging dat, voor de toevallige blik vanuit een vaporetto of zoals die zich in ijsregen aan rode kornoelje hecht, men vermindert van bestaan als in een race om de pool, terwijl dat nog wordt benadrukt door het onhandelbaar blauw van een deur die als een gemoedsgesteldheid de verhouding regelt in een huis dat men niet komt te verlaten.

Het zal duidelijk zijn: het probleem van de afzonderlijke woordbetekenissen (met neologismen en abstracta), het tot stand komen van ruimere tekstbetekenissen, en uiteindelijk de realisatie van communicatie wordt in deze gedichten tot nauwelijks eerder geziene proporties uitvergroot.

Loont het uiteindelijk nog wel allemaal de moeite? Wie van poëzie herkenbaarheid en inleving verwacht, zal aan Diep in Amerika geen enkele boodschap hebben. Wie echter gefascineerd wordt door de paradoxen en de onbeslis-

[p. 586]

baarheden in het bestaan, wie ervan houdt om te puzzelen zonder dat (zelfs maar de mogelijkheid van) een oplossing vooraf gegeven is, wie de frustraties tracht om te buigen tot een gedeeltelijke zingeving, zal hier beslist veel van zijn gading vinden. Het minste wat men van deze poëzie kan beweren, is dat ze gekenmerkt wordt door een geniaal lyrisch aanvoelen en een vuurwerk van metaforen en retoriek. Wat Van Bastelaere met zijn teksten nastreeft, getuigt beslist van hoogmoed en aristocratie, maar tegelijk is dat poëticale project van een ontzaglijke waarde doordat het de grenzen wil verleggen en vervagen. In het al zo verschraalde kleine literaire landschap van ons taalgebied, lijkt mij alleen al dat ambitieuze streven belangrijk genoeg. Of men Diep in Amerika nu een drang naar het sublieme wil noemen (zoals de postmoderne dichters het zelf zien), of een vorm van eigentijdse mystiek, of integendeel hermetische pathetiek of zelfs baarlijke nonsens, laat mij uiteindelijk koud. Wat voor mij telt is niet de ondoordringbaarheid van deze poëzie op zich, maar de overweldigende kracht die daarvan uitgaat, de manier waarop de bundel mij als lezer niet ongemoeid laat. Voor die ervaring, hoe onvoldaan ook, doe alvast ik met graagte heel wat poëtische anekdotiek cadeau:

Dat zijn momenten van lynxtijd. Zeer ontijdig is lynx, zij het niet buitenissig. Zijn wonderlijke, flitsende oren richten onze aandacht tussen twee keer ademen in. Pas gekend is het ongekende wanneer het als ongekend wordt gekend.
Althans, zo praat het ons aan de orde der woorden, in zo iets als het denkwolkje dat ons verlaat als het spreekt in ons. (‘Lynxtijd’, 50)

En, voor wie niet houdt van wat gewrongen is en wispelturig, het stond eigenlijk al allemaal in het motto dat Van Bastelaere zijn jongste dichtbundel meegaf: ‘It's life, Jim, but not as we know it.’ Thematisch formuleert deze uitspraak inderdaad de dubbelzinnigheid van wat wij (menen te) weten en van wat er is, met de daarin besloten mogelijkheid van uiteenlopende werelden. Minstens even belangrijk is echter de context van het citaat, dat is ontleend aan de legendarische science-fictionreeks Star Trek - een populair programma in tegenstelling tot de hooggestemde erudiete cultuur - en bovendien wordt uitgesproken door Mr. Spock, de Vulcaanfiguur met zijn half-menselijke trekken en zijn ijzeren logica. De tragikomische theatraliteit kon, dunkt me, niet beter aangegeven worden. Wie terugschrikt voor de bedreiging van het Andere, schrikt immers in laatste instantie terug voor zichzelf.

Dirk de Geest (N.F.W.O.)

dirk van bastelaere, Diep in Amerika. Gedichten 1989-1991, Atlas, Amsterdam/Antwerpen, 1994, 52 p.