Ons Erfdeel. Jaargang 37

[p. 513]

Doorbraak van de Nederlandstalige literatuur in Duitsland?

Raimund Fellinger
werd geboren in 1951 in Dillingen (Saar), Duitsland. Studeerde Germanistiek, Politicologie, Filosofie en Sociologie. Is lector bij de uitgeverij Suhrkamp. Publiceerde over Thomas Bernhard, Peter Handke en Uwe Johnson.
Adres: Suhrkamp Verlag, Lindenstrasse 29-35, D-60325 Frankport

Elk jaar heeft de Frankfurter Buchmesse een thematisch ‘Schwerpunkt’. De organisatoren willen daarmee de aandacht van de aanwezige, uit alle delen van de wereld toestromende uitgevers en agenten en vooral van het Duitse publiek vestigen op de cultuur en meer specifiek de literatuur van een bepaald land. Het Schwerpunkt van 1993, Vlaanderen en Nederland, betekende in de rij van tot nu toe aan bod gekomen landen in zover een nieuwigheid, dat voor het eerst een grensoverschrijdend taalgebied en niet de literatuur van een natie centraal stond. Bovendien was er nog een nieuw element: in Frankfort stelde zich een zogenaamd ‘kleinere’ letterkunde voor, vergeleken met vroegere landen als Frankrijk, Italië of Japan. En uit die ‘kleinere’ letterkunde werd in de voorbije veertig jaar niet alleen in Duitsland maar weinig vertaald.

Van Vlaamse en Nederlandse zijde bood men behalve in Frankfort ook op veel andere plaatsen in heel het Duitse taalgebied initiatieven aan die grote weerklank vonden. Duitse uitgevers publiceerden naar aanleiding van dit Schwerpunkt ettelijke vertalingen uit het Nederlands. Er kwamen positieve beoordelingen van zowel Nederlandse als Duitse auteurs, uitgevers en journalisten. Op prominente plaatsen verschenen talrijke overzichten van de literatuur uit Vlaanderen en Nederland. In Duitse bladen waren omvangrijke recensies te lezen van afzonderlijk werk uit dat taalgebied. Dit alles zou erop kunnen wijzen dat het Schwerpunkt van de Messe de ‘doorbraak’ van de Vlaamse en Nederlandse literatuur in Duitsland teweegbracht en tegelijk bezegelde.

Een dergelijke beoordeling van het succes van een literatuur in een ander land is echter altijd afhankelijk van de eisen die men stelt aan een dergelijke receptie. Welke eisen moet men aan een Schwerpunkt stellen? Algemener uitgedrukt: welke eisen en doelstellingen heeft men met betrekking tot de recep-

[p. 514]

tie van de literatuur van een taal in een ander taalgebied? Is het succes van de Nederlandse letterkunde wellicht maar tijdelijk en richt het zogenaamde culturele bedrijf zich na korte tijd op andere thema's, waarvan men denkt dat ze actueler zijn; dan zou het Schwerpunkt geen langdurige positieve invloed hebben op de aanwezigheid van die literatuur op de Duitse boekenmarkt. Of kan men enkel van een bescheiden begin van succes spreken? Want er is nog niet meer dan een aanzet tot de volledige vertaling van de klassieken van de moderne Nederlandse literatuur en de generatie die na de Tweede Wereldoorlog aan het woord kwam, werd alleen maar selectief vertaald. De Duitse lezer moet zich zodoende wel een beeld van die literatuur vormen dat vol hiaten zit en dus vertekend is.

Om de stand van de Nederlandstalige letterkunde op de Duitse boekenmarkt exact te kunnen bepalen, is het dus nodig terug te blikken op de receptie ervan in de decennia en jaren vóór 1993. Een gebeurtenis die zich in 1989 in Stuttgart afspeelde, is in dit verband veelbetekenend. Het Duitse Institut für Auslandsbeziehungen organiseerde toen een conferentie over ‘kleinere’ Europese literaturen in het Duitse taalgebied - met Nederland en Vlaanderen als voorbeeld. Er was nauwelijks een dozijn Duitse aanwezigen, bijna de hele groep personen die in Duitsland als vertaler, agent, tussenpersoon of lector met de Nederlandse literatuur bezigwaren. De teneur van het overleg was somber en berustend. Dat werd veroorzaakt door een eenvoudige blik op het aantal vertalingen uit het Nederlands in het Duits: tussen 1951 en 1960 werden, alle genres meegerekend - van kinderboeken tot lyriek - 129 titels in het Duits vertaald. In de periode van 1970 tot 1980 welgeteld 35 titels - een duidelijk neerwaartse trend. Aan het eind van de jaren tachtig verschenen op een gegeven ogenblik meer vertaalde titels. Behalve van werk van Hugo Claus, Harry Mulisch en Cees Nooteboom volgden ook vertalingen van Armando, Anja Meulenbelt en Renate Rubinstein - en van J.M.A. Biesheuvel, Maarten 't Hart, Thomas Rosenboom en F. Springer was telkens een boek in Duitsland gepubliceerd. Maar die boeken werden slechts opgemerkt door een paar in het Nederlands gespecialiseerde critici. Ook de belangstelling van de lezers was gering: van Harry Mulisch' Das Attentat waren op dat ogenblik 9000 exemplaren verkocht, en dat gold als een succes; Anja Meulenbelts Ich wollte nur dein Bestes bracht het - uitzonderlijk - tot 46.000 exemplaren; Renate Rubinsteins Nichts zu verlieren und dennoch Angst tot 20.000; de andere boeken waarvan sprake moesten het doen met gemiddeld 2000 exemplaren.

Tegen die achtergrond kan men de pessimistische meningen over de rol van de Nederlandse letterkunde op de Duitse boekenmarkt begrijpen: ‘We kunnen vaststellen dat onze literatuur in de Bondsrepubliek ook nauwelijks doordringt tot eersterangslezers, de auteurs’, luidde het aan Nederlandse kant. Een nauwkeurig waarnemer van zowel de Nederlandse als de Duitse boekenmarkt

[p. 515]

vatte zijn overwegingen samen in de titel ‘Nooit van gehoord! Over de nietopenbaarheid van de Nederlandse literatuur in Duitsland’. De lector van een Duitse uitgeverij drukte zijn ervaringen uit in een paar zinnen: ‘Die (d.w.z. de Nederlandstalige) literatuur is nauwelijks aanwezig, meer zelfs, ten dele roept een verwijzing ernaar zelfs bij wie professioneel met letterkunde bezig is, de vraag op: “Bestaat die dan?” De weinige schrijfsters en schrijvers die vertaald worden, krijgen daardoor noch bij de kritiek noch bij de kopers de aandacht die ze verdienen.’

Aan het eind van de conferentie werden de ‘conclusies van Stuttgart’ geformuleerd, waarin een door het rijk bevorderd vertaalprogramma voor Nederlandse literatuur werd geëist. Die conclusies werden echter nooit in daden omgezet.

Vier jaar later is de stand van de Nederlandse letterkunde in Duitsland totaal anders. In de loop van 1993 stonden boeken van twee Nederlandse schrijvers op de lijsten van het beste boek en van de bestsellers. Cees Nootebooms Rituale verscheen voor het eerst in het Duits in 1985 en viel toen niet op. In 1993 verscheen een nieuwe uitgave, waarvan 150.000 exemplaren over de toonbank gingen. (Zijn Folgende Geschichte had in het voorjaar een oplage van 100.000 exemplaren bereikt.)

Harry Mulisch' Die Entdeckung des Himmels, waarvan de 800 pagina's al acht maanden na de publikatie in Nederland in het Duits beschikbaar waren, bereikte een oplage van meer dan 60.000 exemplaren. Beide boeken werden samen voorgesteld in de populaire TV-uitzending ‘Das literarische Quartett’. (in de daaropvolgende uitzending kwam Margriet de Moors roman Erst grau, dann weiss, dann blau aan bod.) Na de TV-uitzending kwamen er besprekingen, portretten van de schrijvers, en de critici waren het slechts over één ding niet eens: wie van de twee voor de Nobelprijs moest worden voorgedragen. Naar aanleiding van die vraag bracht het weekblad Stern beide auteurs in Barcelona samen voor een topoverleg.

Maar niet alleen auteurs die in Duitsland al bekend waren kregen aandacht. In het jaar 1993 verschenen 100 vertalingen uit het Nederlands taalgebied, dat wil dus zeggen driemaal meer dan in het hele decennium 1970-'80. Daar waren klassieken bij (Willem Elsschot, Louis Couperus en Simon Vestdijk), maar ook moderne schrijvers (A.F.Th. van der Heijden, J. Bernlef, Kristien Hemmerechts). Intussen bestaat in Duitsland een uitgeverij die uitsluitend Nederlandse literatuur publiceert, en een andere Duitse uitgever heeft een Nederlands programma met 30 titels van 12 schrijfsters en schrijvers ontwikkeld. De boeken van de AKO-prijswinnaars van de laatste twee jaar zijn of worden in Duitsland gepubliceerd en dat geldt ook voor de Boekenweekgeschenken van 1991 en 1992. Om het positieve beeld van de Nederlandse letterkunde in Duitsland ten minste tot de helft te vervolledigen, moet hieraan worden toege-

[p. 516]

voegd dat schrijfsters en schrijvers uit Vlaanderen en Nederland gevierde gesprekspartners geworden zijn en bijdragen leveren aan dag- en weekbladen. De aanvragen om lezingen te houden in boekhandels zijn sterk toegenomen (als het van de boekhandel en de lezers afhing kon Cees Nooteboom een jaar lang elke dag in een andere Duitse stad gaan voorlezen). En de belangrijkste vertaalster uit het Nederlands, Helga van Beuningen, werd zowel in Nederland als in Duitsland bekroond voor haar vertalingen.

De klachten die in 1989 in Stuttgart weerklonken, zijn dus vervallen: van ‘niet-openbaarheid’ van de Nederlandse literatuur is geen sprake meer, in het bewustzijn van de professionele en de algemene lezer is de Nederlandse literatuur present, veel auteurs worden vertaald, besproken en goed ontvangen, en ook de ‘eersterangs’-lezers, d.w.z. de Duitse schrijvers, nemen kennis van het werk van hun Nederlandstalige collega's. Evalueert men dus de invloed van het Schwerpunkt 1993 op basis van de situatie in 1989, dan kan men van een groot succes spreken. De oorzaak hiervan moet gezocht worden in de katalysatorfunctie van het Schwerpunkt: men bouwde voort op de al bestaande inspanningen van Nederlandse en Duitse uitgevers, ook al waren die slechts embryonair; bovendien bood men tegelijkertijd een platform van waaruit verder strekkende initiatieven ter bevordering van Nederlandse literatuur in Duitsland zich met succes konden ontwikkelen. En die positieve veranderingen zullen zich - voor zover dit op het huidig ogenblik te voorspellen valt - ook in de komende jaren doorzetten.

Is het de Nederlandse literatuur derhalve gelukt uit het omhulsel van haar taal te breken? Heeft die literatuur Duitsland bereikt in ten minste twee betekenissen: ten eerste: is de Nederlandse literatuur onverminkt over de Rijn gekomen en kan men zich daar dus een adequaat beeld van haar vormen; en ten tweede: wordt die literatuur gewaardeerd en als belangrijk beschouwd? En als deze vragen positief beantwoord kunnen worden: hoe is zo'n snelle en ingrijpende verandering in de literaire betrekkingen tussen de Nederlanden en de Bondsrepubliek te verklaren?

Om de vraag naar de adequate aanwezigheid van de Nederlandse letterkunde op de Duitse boekenmarkt te kunnen beantwoorden, moeten we een omweg maken. Op deze omweg som ik vanuit het perspectief van de uitgeverswereld de criteria op die bij een beoordeling van de gelijkenis of niet-gelijkenis van het huidige beeld van de Nederlandse literatuur in Duitsland niet genegeerd kunnen worden. Het is allereerst uitgesloten het landschap van de Nederlandse literatuur in kaart te brengen met alle hoogten en laagten, met de centra en periferieën, met wie onstuimig vooruitstrevend is en wie de traditionele paden bewandelt, met wie zich tot een groep bekent of zijn weg in zijn eentje gaat. Het is dus ook onmogelijk om te onderzoeken of de coördinaten van die literatuurkaart op schaal 1:1 op de Duitse boekenmarkt terug te vin-

[p. 517]

den zijn. Die benadering is niet alleen onuitvoerbaar omdat noch aan deze kant van de Rijn noch aan de overkant de nodige eenheid van normen te bereiken is, maar vooral omdat ze van foute premissen uitgaat. Elke cultuur, elke literatuur beschikt over haar eigen tradities, eigen literaire canons, en elk afzonderlijk werk - zoals het volledige oeuvre van een schrijfster of schrijver - put zijn relevantie uit de verschillen met andere, minder of meer verwante boeken, of die nu in de eigen taal zijn geschreven of vertaald zijn. Een andere cultuur neemt de vreemdtalige letterkunde over op basis van de eigen tradities en canons, en elke keuze van te vertalen werk - wil het opgemerkt worden - moet rekening houden met de verwachte opnamemogelijkheid en -bereidheid van het eigen land.

Dat wil concreet zeggen: het oordeel over de literaire kwaliteit van een boek, zoals het zich in de Nederlanden bij een deel van de lezers of als algemene consensus heeft gevormd, zal nauwelijks op dezelfde manier terug te vinden zijn in de Bondsrepubliek. Het is mogelijk dat schrijfster-X in Vlaanderen en Nederland de grootste literaire reputatie heeft, vergeleken met schrijver-Y, maar schrijver-Y kan tegelijk in Duitsland veel beter aangeschreven staan. Ook verkoopsuccessen kunnen niet automatisch van de Nederlanden naar Duitsland worden doorgetrokken: van Maarten 't Harts Een vlucht regenwulpen werden in Nederland en Vlaanderen meer dan 200.000 exemplaren verkocht, maar van de Duitse vertaling niet eens één procent daarvan. Een derde factor resulteert uit de receptie op basis van verschillende tradities: afzonderlijke titels of zelfs het volledige werk van schrijvers, die elke Nederlandssprekende als een vaste waarde van zijn literatuur beschouwt, worden niet of slechts selectief in het Duits vertaald. Er zijn blijkbaar Nederlandse boeken waar Duitse lezers niet aan willen.

In Duitsland neemt het panorama van de Nederlandse literatuur dus niet de vorm aan die men in Vlaanderen en Nederland wenst. En toch zal men op grond van de hierboven ontwikkelde gedachtengang niet kunnen zeggen dat het om een misvormd beeld gaat. Gaat echter op die manier het bijzondere van de Nederlandse letterkunde niet verloren, dat wat haar eigen is, het ‘onbeschrijfbaar Nederlandse’ ervan? Wordt ze in Duitsland niet ontvangen als om het even welke andere literatuur - dus gewaardeerd of geïgnoreerd naarmate ze aan de Duitse leesverwachtingen beantwoordt of niet? Herhaalt zich daarmee op het niveau van het boek de Europese eenheidsworst die op andere punten de nationale karakteristieken al deed verdwijnen? En is dat in het geval van de literatuur niet des te erger, omdat de taal het medium is waarmee het eigene wordt uitgedrukt?

Dergelijke vragen vooronderstellen een consensus over het karakter van de Nederlandse literatuur, en dus een consensus over de verwezenlijkingen die de Nederlandse letterkunde onderscheidt van alle andere Europese en niet-

[p. 518]

Europese literaturen. Deze consensus zou ook kunnen bijdragen tot de verklaring van de sterk toenemende belangstelling voor de Nederlandse literatuur in de laatste vier jaar. Maar elke poging om tot zo'n consensus te komen, is gedoemd te mislukken omdat ze de bijzondere aard van het literaire kunstwerk veronachtzaamt. Literaire werken worden gelezen omdat ze bijzondere, nieuwe manieren van omgaan met taal - en dus met de relaties tot de wereld - als mogelijkheid voorspiegelen. In dat perspectief telt in de eerste plaats of de tekst als kunstwerk geslaagd is - en niet zozeer uit welke culturele traditie hij voortspruit. Toegepast op de situatie van de Nederlandse letterkunde in Duitsland betekent dit: literatuur uit Vlaanderen en Nederland wordt in Duitsland niet gelezen omdat ze uit die bepaalde gebieden stamt, maar omdat ze uitstekende letterkunde is. De verklaring voor de sterke aanwezigheid van de Nederlandse literatuur in Duitsland is derhalve, dat sinds enige jaren voortreffelijke boeken in die taal worden geschreven - voortreffelijk, dat moet beklemtoond, als literaire kunstwerken en niet als teksten die primair vanwege een toevallig actueel thema goed ontvangen worden.

Bij al deze lof voor de Nederlandse literatuur mag echter niet uit het oog worden verloren dat die ook in het vervolg enkel succes kan kennen op de Duitse boekenmarkt als de literaire bemiddeling tussen beide taalgebieden bepaalde basisprincipes eerbiedigt: Nederlandse auteurs moeten geplaatst worden bij Duitse uitgevers met een fonds waarin ze passen; om een auteur te laten doorbreken, moeten meerdere boeken van hem of haar worden vertaald en die vertalingen moeten voldoen aan de strengste kwaliteitseisen. Betekent het Messeschwerpunkt 1993 dus een begin van succes, of de onomkeerbare doorbraak van de Nederlandse literatuur in Duitsland? Het realistische antwoord kan enkel zijn: het zal alleen om een doorbraak kunnen gaan als men zowel aan Nederlandse als aan Duitse kant handelt volgens de vermelde basisprincipes - en als de kwaliteit van de Nederlandstalige letterkunde haar ook in de toekomst voor export geschikt maakt.

(Uit het Duits vertaald door Jan Deloof)