Ons Erfdeel. Jaargang 37

Het Land van de Blauwe Vogel

De titel van deze verzamelbundel over de Russen die gedurende korte of langere tijd in België verbleven, is uiteraard ontleend aan het in Rusland zelf zo populaire, gelijknamige toneelstuk van M. Maeterlinck.

In zestien essays belichten verschillende specialisten zowel de periode en de plaatsen waarvoor de Russen vooral vóór de Revolutie van 1917 een voorkeur hadden, als de redenen, die hen ertoe brachten om in België heel verschillende activiteiten te ontplooien. Sommigen, zoals Gogol, kozen het toen bij de Russen heel bekende Oostende uit als aantrekkelijk kuuroord. De schepper van de beroemde roman Dode Zielen hoopte aan de Belgische kust zijn ‘zieke zenuwen’ te kalmeren. Anderen maakten een andere keuze. Tsaar Peter de Grote bijvoorbeeld koos ervoor, zich voor zijn gezondheid te baden in het verkwikkende bronwater te Spa in 1717. Naarmate de negentiende eeuw vorderde en de progressieve Russische intelligentia gedreven werden door een hartstochtelijke drang om Rusland te hervormen tot een democratische staat, kwamen vele revolutionair ingestelde Russen naar ons land waar de liberale grondwet een ruime politieke vrijheid bood.

In twee boeiende essays beschrijft V. Ronin het fenomeen van de Russische politieke emigratie. De emigranten ontdekken vooral in Brussel een vruchtbaar studieterrein voor radicale, socialistische theorieën. In ons land fascineerde hen ‘de vrijheid van het geschreven woord’, dat hen de mogelijkheid bood om de in Rusland verboden geschriften, tijdschriften, kranten, pamfletten enz. die, tegen het Russisch regime gericht waren toch uit te geven. Maar uiteraard trok de uit Parijs verbannen en van 1845 tot 1848 in Brussel wonende Karl Marx ook vele Russische revolutionairen aan. Zowel Herzen als de vooraanstaande anarchistenleider Bakoenin hadden contact met de vader van het Marxisme. Ruim tien jaar later werd Proudhon, die in 1858 gedwongen uit Frankrijk was gevlucht, eveneens een centrale figuur. Hij trok de Russen als een magneet aan. Beroemd werd de ontmoeting van Proudhon met Lev Tolstoj in 1861. In een reeks levendige gesprekken spraken beiden over ‘de bevrijding van de boeren, de rol van de Kerk in de maatschappij, over de betekenis van scholen en de boekdrukkunst voor de opvoeding van het volk’. Tolstoj was, als oprichter van een school voor boerenkinderen op zijn landgoed in Jasnaja Poljana, in die tijd vooral in België om er het volksonderwijs te bestuderen.

De belangstelling van de Russen voor het Belgisch onderwijs en vooral de aantrekkings-

[p. 464]

kracht van de universiteiten zouden in de loop van de negentiende eeuw steeds meer toenemen. Revolutionair ingestelde studenten aan wie de toegang tot het hoger onderwijs in Rusland zelf ontzegd werd, gingen vaak in het buitenland studeren. Dit gold zeker voor vrouwelijke studenten. Zo liet Maria Oeljanova, de zuster van Lenin, zich in 1898 inschrijven aan de ‘Université Nouvelle’ in Brussel. Dit feit bespreekt R. Müller in een essay, waarin vooral brieven van Maria's familieleden, onder wie uiteraard Lenin, aan haar gepubliceerd worden.

Interessant is ook het feit dat vele Russische geleerden, wetenschapsmensen en professoren België in de negentiende en het begin van de twintigste eeuw bezochten. Sommigen gaven gastcolleges, anderen hele cursussen. Een uitgesproken belangstelling kregen velen voor de industriële ontwikkeling, waarbij de spoorwegen grote indruk maakten. Voor de economie en de organisatie van de Belgische arbeidersbeweging groeide de interesse naarmate Rusland zich omstreeks de eeuwwisseling ging industrialiseren. België oefende eveneens een aantrekkingskracht uit op de Russische kunstenaarswereld. Een plejade vooraanstaande schrijvers waaronder I. Toergenjev, Jesenin, Blok, Babel, Belyj, Brjoesov, Tjoetsjev, Petsjerin evenals de componisten Tsjajkovski en Glinka bezocht ons land. Hun geschriften bevatten vele herinneringen, die afhankelijk van hun persoonlijke levensinstelling of geïnspireerd door de contacten die ze bij ons hadden, positief of negatief konden zijn. Heel lovend liet de auteur I. Erenburg zich uit over zijn ontmoeting in 1950 met Koningin Elisabeth, die hem fascineerde door haar scherpe intelligentie, haar kennis van de Russische taal en haar bruisende levenskracht.

De betekenis van de bundel essays ligt voor ons vooral in de vele onbekende gegevens die aan het licht komen. Op een wetenschappelijke wijze werden deze ontleend aan brieven, dagboeken, herinneringen, archiefdocumenten, reisverslagen, literaire, historische, sociologische, politieke en andere geschriften. De essays zijn beslist een aanzet tot verder onderzoek over dit boeiende thema, dat voor een ruime lezerskring bestemd is.

Carolina De Maegd-Soëp

Het land van de blauwe vogel. Russen in België, red. e. waegemans, Dedalus, Antwerpen, 280 p.