Ons Erfdeel. Jaargang 37

Oude Tongen, de Nederlandse Twin Peaks

Nederland heeft zijn eigen Twin Peaks. De surrealistische televisieserie van David Lynch, meester in het blootleggen van wat achter facades van fatsoen en kleinburgerschap broeit, was in Nederland niet alleen veelbekeken en -besproken maar vond ook navolging zo blijkt. Theatermaker Gerardjan Rijnders, artistiek leider van Toneelgroep Amsterdam en schrijver en regisseur van innovatieve successtukken als Bakeliet, Ballet en Count your blessings, liet zich door Twin Peaks inspireren tot een magischrealistisch portret van een Nederlandse dorpsgemeenschap.

Is de vormgeving van Oude Tongen ontleend aan het stilisme van een Amerikaanse collega, de inhoud vond Gerardjan Rijnders heel wat dichter bij huis. Het toch over het algemeen redelijk fatsoenlijke Nederland werd in 1987 opgeschrikt door alarmerende berichten over een zedenschandaal in het Groningse dorp Oude Pekela. Talloze kinderen waren er het slachtoffer geweest van seksueel misbruik, zo klonk het in kringen van welzijnwerkers. In ondervragingen van kinderen en ouders doemde het beeld op van clowns die de kinderen meelokten en vervolgens misbruikten.

[p. 451]

Het media-circus kwam snel op gangen de berichtgeving over de affaire werden alras uitgebreider, speculatiever en dramatischer. Oude Pekela zou het centrum zijn van een kinderpornobeweging, sterker nog: er was hier maar ook elders in Nederland volop sprake van ritueel of satanisch misbruik van kinderen door overspannen sekte-leden.

Pedagogen, psychologen en sociologen mengden zich in de discussie, de ingezonden brieven-rubrieken in kranten besloegen meerdere pagina's. Maar de feitelijke gebeurtenissen in Oude Pekela bleven in een dichte mist gehuld en het gezelschap van gogen en logen splitste zich in twee kampen: het ene vermoedde een evident geval van massahysterie, het andere het topje van een ijsberg die heel Nederland zou doen huiveren.

David Lynch zou zich er bij in de handen wrijven en ook Gerardjan Rijnders zag in het zedenschandaal een uitstekende aanleiding het knusse Nederlandse dorpsleven eens op licht ironische wijze aan de kaak te stellen.

Het is echter precies deze ironie die de grootste zwakte is geworden van een overigens onderhoudend geacteerd en in beeld gebracht drama. Rijnders laat - net als zijn collega Lynch overigens - geen oprechte emoties toe en houdt afstand, zowel door de verhaalopbouw en karakterisering van de personages als door de artificiële vormgeving.

Hij portretteert de burgers van Oude Tongen als van buiten keurige, van binnen echter vrij verdorven dorpelingen, stuk voor stuk enigszins geëxalteerd vertolkt door leden van Toneelgroep Amsterdam. Catherine ten Bruggencate en Mark Rietman spelen nog het meest oprecht het brave doktersechtpaar dat de zaak aan het rollen brengt. Pierre Bokma als de hoerenlopende tandarts en Lieneke le Roux als zijn echtgenote geven hun vertolking al heel wat meer dubbelzinnigheid mee, evenals Marieke Hebink als overspelige schooljuffrouw, Wim van der Grijn als naar corruptie neigende burgemeester en Kees Hulst als plaatselijke dronkelap.

Pierre Bokma en Lieneke le Roux in ‘Oude Tongen’.

De kinderen van het dorp worden via hun omgeving zijdelings geconfronteerd met een vage sexuele moraal. Vaders laten hun pornotapes slingeren, de met een agent getrouwde schooljuf van de christelijke school krijgt een kind van de meester van de openbare school, de tandarts komt lallend naakt thuis na een bezoekje aan de plaatselijke sexboerderij.

Terwijl het dorp zich opmaakt voor een feestelijke hulpactie voor Bulgarije, wordt het op een morgen opgeschrikt door talloze vermoorde kippen in de straten en achtertuinen. Het is de aanzet voor een serie gebeurtenissen die stuk voor stuk leiden tot het grote schandaal, maar geen van alle een afronding krijgen. Er is het oudere ex-burgemeestersechtpaar (Kitty Courbois en Joop Admiraal) om wie de notie van corruptie en chantage hangt, er zwerven wat cocaïnesnuivende Duitsers door het dorp, er is de aanwezigheid van een in kostuum en zonnebril gehuld verdacht heerschap en een frequent opduikende wielrenner met grote interesse in het jonge dorpsvolkje. Veel wordt gesuggereerd, weinig ontraadseld.

Het gaat Gerardjan Rijnders er dan ook niet zozeer om te demystificeren alswel te mystificeren. Hij maakt dankbaar gebruik van de droom als beproefd filmisch middel om de alledaagse werkelijkheid een draai te geven, maar dat maakt van zijn film nog geen heuse Filmkunst met een hoofdletter.

Het sterkst toont de regisseur zich in het signaleren van typisch Nederlandse eigenaardigheden zoals de verhitte deelname aan humani-

[p. 452]

taire hulpacties, het grote genoegen dat beleefd wordt aan kinder-playbackshows (waarin kinderen van harte worden aangemoedigd zich te gedragen als lonkende, verleidelijke volwassenen) en het gezinsleven, dat nog altijd de hoeksteen is van een samenleving vol kleine criminaliteit, sex, drugs, werkeloosheid en politiek.

Het maakt het des te moeilijker om over Oude Tongen een eenduidig oordeel uit te spreken. De film is onderhoudend, niet slecht gemaakt, met een klein aantal uitstekende en een flink aantal uitgesproken flauwe scenes. Maar het is een film zonder hartebloed, van een filmmaker die zich boven zijn onderwerp en personages heeft gesteld en zich niet uitspreekt over zijn loyaliteit en naar wie deze toegaat. Hij lijkt de kant van de kinderen te kiezen, maar doet dat niet op een wijze die elk misverstand uitsluit. In dit opzicht is Oude Tongen het wat lafhartig, om niet te zeggen opportunistisch produkt van een theatermaker die ook wel eens een film wilde maken. En dat dan niet eens beroerd doet.

Het is natuurlijk het recht van iedere theater- en filmmaker de werkelijkheid te sublimeren en in dusdanige extreme verschijningsvormen te hullen dat de essentie des te sterker doordringt tot de toeschouwer. In het ene geval komt er op deze manier een schijn van waarheid aan het licht, een inzicht dat emotioneert en verrijkt. In het andere geval registreer je al dan niet geboeid dat er een voortreffelijke voorstelling heeft plaatsgevonden, die evenwel niet beklijft. Hier gaat het in feite om het verschil tussen ‘kunst’ en ‘design’ en uitgaande van dit verschil kan worden vastgesteld dat het bij Oude Tongen om ‘design’ gaat.

Gerdin Linthorst