Ons Erfdeel. Jaargang 37

De eer en terugval van Le Fauconnier

In 1924, kort na zijn aankomst in Parijs, schrijft Bram van Velde aan zijn vroegere Haagse werkgever dat hij een paar mooie stukken van Le Fauconnier heeft gezien. Het is zeer waarschijnlijk dat Van Velde het werk van Le Fauconnier in Nederland al heeft leren kennen. De Franse schilder woonde van 1914 tot 1920 in Nederland, waar hij vaak exposeerde en veel invloed had bij Hollandse en Vlaamse schilders als Leo Gestel, Charley Toorop, Mondriaan, Jacoba van Heemskerck, Gustave de Smet en Frits van den Berghe. In 1920 ging hij terug naar Parijs. Hij werd er om zijn vlucht naar Nederland als een soort verrader ontvangen. Gold Le Fauconnier in 1910-'12 als een van de pioniers van het kubisme, nu miste zijn werk de aansluiting en bleek ‘in duistere kleuren vervallen’. In 1924 trekt hij zich terug naar Grosrouve. Daar zal hij als een vergeten kunstenaar in januari 1946 worden begraven. In 1959 wijdt Sandberg een ere-tentoonstelling aan zijn werk dat in de winter van 1993-'94 opnieuw is geëxposeerd in het Frans Halsmuseum te Haarlem en Het Nijenhuis in Heino. Een monografie van Arnold Ligthart met een biografie van Wendela Schipper begeleidde deze exposities.

[p. 444]

Henri le Fauconnier, ‘De boom’, 1912, olieverf op doek, 55 × 45 cm, coll. Frans Halsmuseum.

De tentoonstelling van een kunstenaar wiens werk volledig is overschaduwd door het abstracte kubisme van Braque en Picasso, die toch behoorde tot een van de belangrijkste vernieuwers van de moderne schilderkunst en een groot inspirator was voor de Nederlandse kunst tijdens en kort na de Eerste Wereldoorlog, zo'n expositie levert een merkwaardige ervaring op. Met geoefende ogen die gewend zijn aan de strenge abstracties van het kubisme en aan de felle kleurtegenstellingen van het expressonnisme kijkt men verbaasd naar zoveel ‘matigheid’. Wat werd hier bewonderd? Hoe kon Le Fauconnier zo belangrijk zijn geweest? Waardoor is zijn naam in Frankrijk zo onbekend en in ons land zo vaak genoemd?

Die verbazing - het gevolg van onbekendheid met een interessant maar inmiddels vergeten hoofdstuk in de kunstgeschiedenis - wordt door de voortreffelijke monografie ontzenuwd.

Kubistisch pionier

Nadat Henri Fauconnier, in 1881 geboren te Hesdin, Pas-de-Calais, zich in 1905 had laten inschrijven aan de Académie Julian in Parijs en in het quartier Latin een groot atelier had gehuurd, veranderde hij zijn naam in Le Fauconnier. Tijdens zijn verblijf in het Bretonse Ploumanach vervangt hij zijn aanvankelijke fauvistische kleurgebruik door een donkerder palet en hij gaat over op een grotere vormvereenvoudiging. Met de figuurstukken en landschapsschilderijen uit Bretagne werkt Le Fauconnier vooruit op het kubisme. In 1910 exposeert hij samen met o.a. Braque, Delaunay, Léger en Metzinger op de Parijse Salon d'Automne. Zijn werk is duidelijk in de kleur gestructureerd, maar niet zo streng geometrisch geordend als bij Braque die ook meer perspectivische vervormingen toepast.

Le Fauconniers kunst vertegenwoordigt een gematigd kubisme, waarin de motieven door een zeker naturalisme meer herkenbaar zijn. Met enkele andere schilders, als Gleizes en Metzinger, vormt Le Fauconnier in 1910 de groep kubisten van Montparnasse, wier werk door Apollinaire wordt gekenschetst als fysisch kubisme. Het kenmerkt zich door een afwisseling van ronde en hoekige vormen, geaccentueerd door kleurcontrasten. Le Fauconnier onderscheidt zich verder door een theoretisch fundament: wanneer hij in 1910 in München exposeert en kennis maakt met Kandinsky, publiceert hij een belangrijk artikel, ‘Das Kunstwerk’, waarmee hij het kubisme in Duitsland introduceert.

Le Fauconnier heeft inmiddels in Parijs enkele Nederlandse schilders ontmoet en het is met name Conrad Kickert die in 1911 naar het voorbeeld van de Parijse Herfstsalon in Amsterdam de Moderne Kunstkring opricht en het werk van Le Fauconnier naar Nederland haalt. Kickert spoort de Franse schilder ook aan tot een bijdrage over de ‘sensibilité moderne’ aan de catalogus bij de tweede tentoonstelling in de Moderne Kunstkring, waar 33 werken van Le Fauconnier zijn opgenomen in een erezaal met Picasso en Braque. De schilder heeft zich inmiddels aangesloten bij de Blaue Reiter, exposeert in Zürich met Kandinsky, Marc en Matisse, in Parijs met Delaunay, Léger en enige Italiaanse futuristen en ontvangt in 1912 bezoek van Paul Klee die zijn werk prijst om de maat, rust en vereenvoudigde stijl. Een groot doek, Les montagnards se combattant contres des ours, leidt tot een conflict onder vooren tegenstanders van de kubisten.

Le Fauconnier staat op het hoogtepunt van zijn carrière als hij in 1914 naar Nederland komt. Hij werkt eerst in Zeeland, woont kort daarna in Amsterdam en exposeert met Mondriaan, Jan Sluyters en Leo Gestel met wie hij in Domburg samen heeft geschilderd. In 1916

[p. 445]

Henri le Fauconnier, ‘Dame met papegaai’, 1915, olieverf op doek, 116 × 90 cm.

richt hij de kunstenaarsvereniging Het Signaal op. Zijn stijl is nu gewijzigd in een figuratief expressionisme, dat grote invloed uitoefent op Nederlandse en enige uitgeweken Vlaamse schilders. Le Fauconnier verhuist in 1919 naar Bergen en geldt als de grote stimulator van de ‘Bergense School’.

In 1920 keert hij terug naar Parijs en vindt met moeite een kunsthandelaar die zich voor hem interesseert. Het succes van zijn werk neemt daarna steeds meer af. De schilderkunst van Le Fauconnier valt terug op een lyrisch realisme met zeer beschouwelijk karakter. Op zijn atelier in Grosrouvre werken nog wel de Nederlandse schilders Willink en Schuhmacher. Met Nederland blijft Le Fauconnier contact houden, onder meer door een verzamelaar die hem financieel steunt. Het werk van Le Fauconnier is hier dan ook goed vertegenwoordigd. Het is nu geen baanbrekende kunst meer doordat het volledig is overvleugeld door de internationale ontwikkeling, maar het is tegelijk voor het Nederlandse modernisme een onmisbare schakel. Het speelde hier een zo belangrijke rol dat men zelfs van een nieuwe stijl sprak: het Fauconniërisme. In de toenemende belangstelling die thans bestaat voor de Nederlandse kunst tussen de twee wereldoorlogen geldt Le Fauconnier als een pionier. Zijn werk was dan ook in 1924 allerminst vergeten. Bram van Velde herkende het meteen toen hij net in Parijs was aangekomen en meldde dit direct aan zijn Haagse werkgever, zonder te beseffen dat Le Fauconnier toen in Frankrijk al bijna op dood spoor was geraakt.

Erik Slagter

Henri le Fauconnier. Kubisme en expressionisme in Europa, Uitgeverij Thoth, Bussum, 1993, 143 p.