Ons Erfdeel. Jaargang 37

Beeldende kunst

Pat Andrea: bevroren beweging, schreeuwende stilte

‘Women and dogs and nature and heroes and rooms and profiles and revolutions = paintings’. Zo omschreef Pat Andrea in 1968 de thema's die hem bezighielden. In de inleiding van de monografie bij de tentoonstelling Pat Andrea, overzicht 1966-1993 wordt dit citaat aangehaald om het oeuvre van Pat Andrea te typeren. En inderdaad: wie de tentoonstelling doorloopt, wordt geconfronteerd met de puberale fascinatie van de kunstenaar voor vrouwen in Playboy-achtige poses (vaak slechts gekleed in maagdelijk witte sokjes en schoenen). Daarnaast is voor honden, kamers, messen en geweld een grote rol weggelegd.

Belangrijker is echter, dat veel van de kunstwerken beklemming oproepen. Ontregeling, vervreemding en paradox vormen de eigenlijke kern van het werk van Andrea. In de catalogus zegt hij: ‘De tegenstrijdigheid en de paradox, en het vermogen onverenigbare zaken te combineren lijken me een grote kracht van de schilder.’

[p. 440]

Reeds in het vroege werk van Andrea zijn elementen aanwezig die in zijn latere werk zo'n grote rol zullen spelen: geweld, beklemming. Het werk uit de jaren zestig onderscheidt zich over het algemeen van het latere werk door zijn interne samenhang en verhalende karakter. Aristoteles parafraserend zouden we kunnen stellen dat deze werken eenheid van tijd, plaats, handeling én stijl hebben. Zo toont Moord op een president (1966) in vogelvluchtperspectief een man en een vrouw in een auto, omringd door motoragenten en mensen met de Amerikaanse vlag. De vrouw kijkt nietwetend voor zich uit, terwijl de man met verkrampt gezicht en handen naar de toeschouwer lijkt te kijken. De scene is eenduidig en roept onmiddellijk de foto's in gedachten van de moord op John F. Kennedy. Ook Zwanger (1966) bestaat uit één samenhangende voorstelling van een hoogzwangere vrouw naast een tafel met een kat erop. Wel wordt dit werk al gekenmerkt door een zekere vervreemding. Deze wordt opgeroepen door het Jeroen Bosch-achtige tafereel op de achtergrond en de sterke perspectivische vertekening, waardoor de kamer en de tafel naar voren lijken te klappen.

In de jaren zeventig maakt Andrea schilderijen die op het eerste gezicht nog steeds een samenhangende voorstelling vertonen, maar daarna een gevoel van onbehagen en de gedachte ‘er klopt iets niet’ oproepen. In To Russia with love (1972) speelt hij een (enigszins flauw) spelletje met de kijker. We zien hier een vrouw, een stoel en een hond in een kamer. De vrouw heeft letterlijk volume gekregen doordat zij uit hout gezaagd en op het paneel bevestigd is. De ruimte die hiermee in de voorstelling gebracht is, wordt echter ontkracht. Tegen de logica in schildert Andrea de plant op de achtergrond haarscherp en de jurk en het gezicht van de vrouw op de voorgrond onscherp. Alsof ze te ver weg is om nog details te kunnen onderscheiden. Het volume van de stoel naast

Pat Andrea, ‘De smaak van sneeuw en ijzer’, 1992, olieverf, caseïne op linnen, Coll. Stedelijk Museum, Schiedam.

de vrouw wordt ontkracht door zwarte contourlijnen die het geheel een stripachtige platheid geven. Poging tot ontvoering (1974) lijkt bij oppervlakkige beschouwing een verhalende voorstelling, die zich afspeelt op een gazon voor een huis. We zien links een jockey die van een paard springt. De teugels van het paard worden vastgehouden door een vrouw in het midden van het schilderij. Zij lijkt te vallen, getuige haar van schreeuw vertrokken gezicht en de vreemde stand van haar voeten. Rechts staat een schematisch uitgewerkte mannenfiguur onduidelijke dingen te doen. Wie langer naar het schilderij kijkt, wordt bevangen door beklemming. Is hier iets gebeurd, gebeurt er iets, of gaat het nog gebeuren? De relatie tussen de figuren is onduidelijk. Hoewel zij zich in dezelfde ruimte bevinden, zijn de vrouw en de jockey bijna fotografisch nauwkeurig en de man rechts slechts schematisch uitgewerkt. Onderling contact lijkt er niet te zijn: de vrouw valt en schreeuwt, terwijl de mannen en het paard niet op- of omkijken. Eigenlijk lijkt het schilderij uit afzonderlijke fragmenten te bestaan.

In Triple Scratch (1983) wordt een man aangevallen door een hond. Het geweld is angstaanjagend realistisch weergegeven. De

[p. 441]

hond gromt, de goed uitgewerkte borst van de man zit onder de krassen. Toch zitten ook in deze schijnbaar eenduidige voorstelling vervreemdende aspecten. De man en de hond zitten anatomisch niet correct in elkaar, en wat opvallender is: de rechterarm van de man is een egaal hardgroen vlak, met een rood en een geel vlak erachter. De linkerhelft van het schilderij lijkt zo op te gaan in een abstract schilderij. Een andersoortige verwarring creëert Andrea in een ander werk uit 1983. Links op dit schilderij staat een vrouw afgebeeld. Met haar elleboog leunt ze op een mes dat op een tafel in het midden van het doek ligt. Gruwelijk detail is dat dit mes zowel een penseel als een mensenhand doorsnijdt. Deze hand is van een schimmige figuur rechts op het doek. Volstrekt tegen de verwachting van de kijker in, vertrekt de man geen spier. Integendeel: de vrouw gilt heftig. Midden op het doek staat nog de titel van het werk: El silencio. In de opeenstapeling van tegenstellingen kenmerkt dit werk zich als een werk van Andrea. Bovendien straalt dit schilderij net als veel andere werken van Andrea een eigenaardige stilte uit, ook al wordt er hard geschreeuwd. Bevroren beweging, schreeuwende stilte.

Het werk in de jaren negentig kenmerkt zich o.a. door voortschrijdende fragmentarisering. In Tajine (1990) is het linkerdeel vrijwel leeg, op één vrouw na. Zij houdt een tajine (een schaal van aardewerk die in de Noord-afrikaanse keuken gebruikt wordt) vast. Het rechterdeel bevat een woeste opeenstapeling van elementen: ronde trommelachtige vormen, een hoofd van een wielrenner, her en der vrouwen en honden in allerlei standen, een vaas met witte tulpen, een keurig geklede zwarte man, een tuinstoel, een fakkel en een vrouw met twee wurgende handen om haar hals. De voorwerpen lijken alle een eigen schaal te hebben; bij de menselijke figuren kloppen de verhoudingen bovendien vaak niet. Hier en daar zijn wat architectonische elementen die bij nadere beschouwing deel uitmaken van een schilderijlijst die de gehele voorstelling probeert te omkaderen. Sommige delen van het schilderij zijn schematisch in grijs potlood opgezet, andere delen zijn gedetailleerder en in kleur uitgewerkt, alsof men door een schoongeveegd plekje van een beslagen ruit heen kijkt. Knap is, dat Andrea er in slaagt de veelheid van technieken en de chaos van elementen die schijnbaar

Pat Andrea, ‘Le jument’, 1990, mixed media in acrylic vox, 34 × 38,5 cm.

geen enkel verband hebben, een samenhang te geven die de fantasie van de kijker stimuleert.

Dit doet hij op groot formaat, maar ook in ‘doosjes’: kleine collages van beschilderd en betekend karton en triplex. Deze opeenstapeling van elementen werkt bij de doosjes minder overweldigend dan bij de grote werken. Ze zijn poëtischer.

Andrea verwart de kijker door in zijn werk tegenstrijdige elementen te combineren. Hij speelt met de ruimte die in een schilderij kan worden gesuggereerd en de platheid van het vlak. Hij fragmentariseert de voorstelling, gebruikt verschillende materialen naast elkaar, en combineert abstracte kleurvlakken met realistisch uitgewerkte details. Sommige onderdelen van zijn schilderijen zijn gedetailleerd uitgewerkt, terwijl andere slechts schematisch aangeduid zijn. Ten slotte speelt hij met verhoudingen van de afgebeelde objecten.

Voor wie door flauwe combinaties van fallusvormen en vrouwelijke genitaliën heen kan kijken, voor wie niet al te veel aanstoot neemt aan de platvloerse dubbelzinnigheid van Freudachtige mannetjes die kijken naar een plassende vrouw, voor wie de stereotypering van vrouwen door Andrea kan relativeren, valt er heel wat te genieten. Andrea gaat virtuoos om met de materialen en technieken.

Janica Kleiman