Ons Erfdeel. Jaargang 37

Face-lift van het fin de siècle

De doctorale dissertatie van J. Bel, Nederlandse literatuur in het fin de siècle, een receptiehistorisch overzicht van het proza tussen 1885 en 1900, werpt nieuw licht op het Nederlandse fictionele proza van het fin de siècle en tracht vanuit haar receptie-historische invalshoek tevens bij te dragen tot een vernieuwing van de literaire historiografie. De auteur gaat uit van de constatering dat dit proza tot op heden in de literatuurgeschiedenis veelal onderbelicht werd: tot aan de Tweede Wereldoorlog schonk men vooral aandacht aan de poëtische vernieuwing van Tachtig en de nawerking daarvan. Daarna werden weliswaar roman en verhaal meer bestudeerd maar kwam toch alleen het naturalisme behoorlijk uit de verf. In ieder geval stond het proza van het einde van de eeuw met zijn stromingen en subgenres steeds minder in de belangstelling. Ook op auteursniveau werd een rigoureuze selectie doorgevoerd, waarbij uiteindelijk alleen Couperus, Emants, Van Deyssel en Van Eeden als grote namen overbleven. Artistiek bekeken vond dit niet op onterechte gronden plaats: Eline Vere, Een nagelaten bekentenis, Een liefde en Van de koele meren des doods waren nu eenmaal de onbetwiste romanhoogtepunten uit die periode en belandden met reden op literatuurlijsten van universiteit en hoger onderwijs. Literair-historisch was die gang van zaken echter problematisch, omdat het complexe geheel van een stuk literair verleden er zo goed als door werd uitgewist.

In het eerste deel van haar studie wil Bel dan ook dit complexe geheel opnieuw laten zien. Hiervoor doet zij een beroep op de literaire kritiek van die tijd en schetst in zestien jaaroverzichten

Jacqueline Bel.

hoe men van 1885 tot 1900 de prozaproduktie beoordeelt. Deze reconstructie op receptie-historische basis is niet volledig: - alleen de meest gerecenseerde publikaties in de belangrijkste tijdschriften komen aan bod. Niettemin is de selectie voldoende ruim om de verhaalkunst van het einde der eeuw in breedte en diepte tot haar recht te laten komen. Het aantal titels is trouwens imposant genoeg, en naast belangrijke romans als eerder genoemde worden ook werken besproken die toen sterk in de belangstelling stonden maar later in het vergeetboek raakten, zoals Hilda van Suylenburg van Cecile Goekoop of Barthold Meryan van Cornélie Huygens. Ook Vlaamse of buitenlandse auteurs (bv. Buysse, Streuvels, Zola, Tolstoj) passeren de revue, wanneer de interesse van de critici voor hun romankunst even groot is als die voor de eigen prozaliteratuur. Het voornaamste pluspunt van deze overzichten is, dat men de toenmalige proza- en romanopvattingen in detail leert kennen en inzicht verwerft in de diverse stadia van hun ontwikkeling. Omstreeks 1885 staan de meeste recensenten nog erg afwijzend tegenover het naturalisme en geven zij de voorkeur aan wat de auteur idealistisch of ouderwets proza noemt. In het begin van de jaren negentig hebben zij het naturalisme aanvaard, maar moeten dan in het reine zien te komen met de van alle objectivisme afkerige zgn. ‘nieuwe mystiek’. Deze stroming wordt op haar beurt omstreeks 1900 vrij algemeen erkend, al vindt zij na verloop van tijd gedeeltelijk haar tegenpool in de actualiteits- en tendensroman.

[p. 434]

Na dit boeiend en rijk gestoffeerd tableau - men wenste wel dat men aan de hand van dergelijke overzichten kennis kon maken met de hele Nederlandse literatuur vanaf de Romantiek - volgt een tweede deel waarin de auteur nagaat hoe die oorspronkelijke diversiteit aan werken, subgenres en stromingen samen met de reacties van de critici door opeenvolgende literatuurhistorici werd verwerkt, gewijzigd, vervormd en tenslotte herleid tot het erg selectieve beeld van het laat negentiende-eeuwse proza dat wij nu kennen. Dit overzicht van het zgn. canonisatieproces voert de lezer langs zeventien literatuurgeschiedenissen, van Ten Brink (1889) tot Anbeek (1990), en belicht uitvoerig maar terzake de vaak merkwaardige kronkelingen van dit gecompliceerde gebeuren. De auteur spreekt van een grillige lijn die voortdurend smaller lijkt te worden.

In het derde en laatste deel van haar dissertatie geeft Bel bijna een blauwdruk voor een nieuwe literatuurgeschiedenis. Zij doet dit niet via theoretische bespiegelingen - al worden alle stappen die zij zet zorgvuldig methodologisch onderbouwd - maar door concreet een nieuw historisch beeld te schetsen van het proza aan het einde van de eeuw op grond van haar receptie-historische bevindingen in beide voorgaande delen. Deze synthese bestaat uit vijf delen. De eerste drie zijn gewijd aan de reeds vermelde hoofdstromingen (idealisme, naturalisme, nieuwe mystiek), de resterende aan twee romansoorten die toen door stof en thematiek sterk in de belangstelling stonden (Indische romans, tendens- en actualiteitsromans). Op die manier wordt een evenwicht bereikt tussen het uitgestrekte prozalandschap van die tijd en de overwegend persoonsgerichte versmalling daarvan zoals de recente canonisatie die te zien geeft. De literatuurhistoricus moet immers bij de reconstructie van het verleden, altijd al problematisch, een middenpositie zoeken: staat hij te dicht bij zijn bronnen, dan ziet hij mogelijk ‘alleen de allemaal even belangrijke punten van een pointillistisch schilderij’. Laat hij zich te zeer leiden door eigentijdse visies en standpunten, dan merkt hij ‘alleen de strakke banen van een Mondriaan’.

Globaal bekeken mag men stellen, dat de auteur ten volle in haar opzet is geslaagd. Zij heeft het Nederlandse proza van het fin de siècle voortreffelijk in kaart gebracht en met brio het nut aangetoond van receptie-historisch onderzoek voor de literatuurgeschiedschrijving. Haar werk kan als model fungeren voor literair-historische overzichtsstudies m.b.t. andere genres of periodes.

Dit neemt natuurlijk niet weg dat een en ander vatbaar is voor kritiek of tenminste voor kritische kanttekeningen. Ik wil niet stilstaan bij een aantal kleinere onjuistheden (vaak in verband met Vlaamse of buitenlandse auteurs); die zijn, rekening houdend met de aard en de omvang van deze dissertatie, haast niet te vermijden. Wel wil ik een vraagteken plaatsen bij het vanzelfsprekend gebruik van ‘idealisme’ en ‘nieuwe mystiek’ als literair-historische termen ter aanduiding van een stroming, ook al wordt hun inhoud precies omschreven. Voor de laatste term kan men tot op zekere hoogte begrip opbrengen. Het is voor de literatuurhistoricus overal in Europa moeilijk om de brede reactie op naturalisme en positivisme van een etiket te voorzien, of die zich nu manifesteert in hernieuwde aandacht voor de geestelijke mens met zijn ‘hogere’ of religieuze aspiraties, de roerselen van het zieleleven of wel in mode-verschijnselen als theosofie, spiritisme of satanisme. Alleen voor de poëzie beschikt hij over een algemeen aanvaarde term: het symbolisme. Voor de overige genres behelpt hij zich met een veelvoud aan etiketten, van neoromantiek tot modernisme. Nu is ‘nieuwe mystiek’ wel een benaming die door de toenmalige Nederlandse auteurs en critici zelf werd gebezigd. Maakt deze term echter een redelijke kans om buiten Nederland ingeburgerd te raken? Als Vlaamse neerlandicus met een elementaire kennis van Hadewijch, Ruusbroec en Beatrijs van Nazareth heb ik het daar moeilijk mee en naar ik vermoed een Germanist met enige notie van Eckart en Mechtild von Magdeburg evenzeer. Ik zou liever spreken van mysticisme dan van mystiek, daar het in tachtig procent van de gevallen meer gaat om een neiging tot mystiek, geloof in wonderen of geheime wetenschap zoals Van Dale het woord verklaart, dan om het streven naar vereniging van de ziel met God.

Nog meer gereserveerd sta ik tegenover een zgn. idealistische stroming in het proza, wanneer men er zoals Bel in navolging van Anbeek de semi-artistieke, vaak paraliteraire verhaalkunst mee bedoelt die door het naturalisme definitief naar het tweede plan wordt verwezen. Waarom het woord idealistisch gebruiken voor

[p. 435]

tweederangsliteratuur, wanneer men er in de ons omringende cultuurgebieden hoogstaande kunst- en geestesprodukten mee aanduidt? Ik kan mij niet voorstellen, dat een Duitse literatuurhistoricus in die zin zal spreken van idealistisch proza, al was het alleen maar uit respect voor de Duitse idealistische filosofie. En in de Franse literatuurgeschiedschrijving verstaat men onder ‘le roman idéaliste’ vaak een belangrijk segment van de reactie tegen het naturalisme: werk van Villiers de l'Isle Adam, Léon Bloy, de latere J.K. Huysmans e.a., dat bij Bel onder ‘nieuwe mystiek’ zou vallen. Zoals in Frankrijk en Duitsland zou ik het populaire proza dat aan het naturalisme vooraf gaat om praktische redenen realistisch noemen, ook al presenteren de auteurs dan een beeld van de werkelijkheid dat aangepast werd aan de verwachtingen van een half gecultiveerd lezerspubliek.

Dit alles doet natuurlijk nauwelijks afbreuk aan de waarde van deze dissertatie, die voor de Nederlandse literatuurgeschiedenis een substantiële aanwinst betekent. Maar voordat er een literair-historisch termen- en begrippenapparaat gehanteerd gaat worden voor intern - mag ik zeggen Hollands? - gebruik, zou men zich toch eens moeten afvragen of dit wel bevorderlijk is voor de herkenbaarheid van onze literatuur en haar historische ontwikkeling in het buitenland.

Karel Wauters

jacqueline bel, Nederlandse literatuur in het fin de siècle, een receptie-historisch overzicht van het proza tussen 1885 en 1900, Amsterdam University Press, Amsterdam, 1993, 459 p.