Ons Erfdeel. Jaargang 37

Rococo in de Vlaamse letteren

Rococo in Vlaanderen? De vraag slaat op de literatuur en wordt gesteld door Jean Weisgerber. Niet eerder dan dertig jaar geleden schreef C.M. Geerars een artikel in De Nieuwe Taalgids, ‘Rococo in de Nederlandse letterkunde?’, dat zacht gezegd zeer de aandacht trok. Het bracht geen systematisch onderzoek op gang, en het had naar 's lands gelegenheid niets vandoen met de Vlaamse letteren. Het verschijnsel rococo ligt de Lage Landers niet erg, evenmin trouwens als de barok en het impressionisme. De laatste twee termen hebben het in elk geval enorm moeilijk gehad om vanuit de kunstgeschiedenis tot de literatuurgeschiedenis door te dringen.

De Brusselse emeritus Weisgerber, kenner van de Vlaamse roman en vroeg gangmaker van Hugo Claus, heeft zich binnen en buiten onze grenzen naam verworven als comparatist met onder meer zijn voor een groot deel Franstalige studies over modernisme en avant-garde. Recent is zijn aandacht gegaan naar de rococokunst en -literatuur in West-Europa. Wie zijn geschriften volgt, weet dat hij zich evenzeer voor de mentaliteit als voor de vormen interesseert.

[p. 431]

Men is het erover eens dat de frivoliteit en de bevalligheid van het rococo hun oorsprong vinden in een behoefte aan vrijheid. De daarmee samengaande vrijpostigheid, de impertinente ironie en het cynisme, zal Weisgerber zeggen, zijn stuk voor stuk bedoeld als compensatie voor, kritiek op, of protest tegen gevestigde meningen en tegen de verboden en taboes van de traditionele moraal (in de meest brede zin). Daaraan beantwoorden haast vanzelfsprekend veranderingen in de literatuur. In de bestaande genres worden de accenten anders gelegd, een aantal kleine genres wordt met voorliefde behandeld, terwijl de toon en de taal ontdaan worden niet alleen van het verstarde en voorspelbare maar van al het gewichtige ‘qui pèse et qui pose’, zoals Verlaine, helemaal geen vreemde in het rococolandschap, het in een flits samenbalde.

Gezien de treffende parallellie tussen de kunsten en de literatuur in de 18de eeuw is de hypothese gewettigd dat in het Vlaamse land, waar in Gent het huidige Academiegebouw en de interieurs van hotel d'Hane Steenhuyse en hotel Vander Meersch, in Antwerpen het huis Osterrieth en het Koninklijk Paleis, en in Lier het stadhuis nog vandaag bewondering afdwingen, sporen van literair rococo zijn te vinden. Onze kennis van de sociaal-culturele toestanden laat vermoeden dat, als de hypothese bewaarheid wordt, we niet een aristocratisch of een patricisch maar een burgerlijk rococo mogen verwachten.

Het resultaat van zijn verkenningen op een nog grotendeels onontgonnen literair-historisch gebied publiceert Weisgerber in een opstel ‘Rococo in Vlaanderen?’ samen met een comparatistisch essay ‘Neorococo in West-Europa’. Beide stukken zijn gebundeld in Cahier nr. 8 (1992) van het Studiecentrum 18de-eeuwse Zuidnederlandse Letterkunde, dat door prof. J. Smeyers werd opgericht bij de Facultés Universitaires Saint-Louis, Brussel.

Het vraagteken mag weggelaten worden. Weisgerber treft versoepeling van rijm en metrum aan, de cesuur verspringt, het sinterklaasvers geneert zich niet voor de alexandrijn. Het kleine en het onaanzienlijke eisen hun plaats op. De ‘petit goût’ trekt aan. In het toneel durft men fictie en werkelijkheid te mengen, zodat de handeling geen aanspraak maakt op een of andere werkelijkheidswaarde: alles is spel. Er zijn de typische genres: het epigram, het anakreontische gedichtje, de fabel, de berijmde vertelling, het komische epos en de travestie. Belangrijk blijkt de verwerping van de klassieke taal en het behagen in het parlando, zij het met als keerzijde van de medaille de trivialiteit en de grofheid op rijm. De preciositeit van de salons komt in het Nederlands niet voor, tekent Weisgerber terecht aan. (De constatering geldt voor de gezamenlijke produktie van de periode.) Hij beschouwt niettemin het parlando dat hij veelvuldig aantreft en dat min of meer gelijke tred houdt met de ongedwongen taal van de hekeldichten van Pope en de vertellingen van Wieland (en voeg daaraan toe de losse badinages van Gresset), als de origineelste bijdrage van de rococostroming aan de Vlaamse poëzie. ‘Comparatistisch gesproken, valt zijn plebejische substraat zelfs uit de toon in de verfijnde sfeer van de Europese rococoliteratuur.’ Ik heb het gevoel dat hij bij deze uitspraak de gecultiveerde en stijlbewuste Sint-Truidense kanunnik S.M. Coninckx over het hoofd ziet. Hij is erg geïmponeerd door de Ieperse schilder en rederijker K.L. Fournier, juist geen voorbeeld van ‘petitmaître’, maar talent te koop, - en voor de onderzoeker een arsenaal van rococo-elementen. Beiden zijn niet de enigen uit wier werk de auteur zijn argumenten put. Er zijn ook de grove burleske V.A.C. Le Plat met zijn travestie van de ‘Aeneïs’, de jonge J.Fr. Willems, C.A. Vervier, J.Fr. Stallaert. Een handvol eigenlijk, maar ze getuigen van de aanwezigheid van het rococo te midden van een poetische, of liever berijmde produktie van dichtwerken en toneelstukken die het stempel dragen van de rederijkerij, Cats en Vondel en de gezaghebbende Boileau, die via vertalingen regeert. Van de roman is geen sprake.

Het rococo lijkt in Vlaanderen te situeren in de laatste decennia van de 18de eeuw en te overleven tot in het begin van de 19de: 1780-1820. Zijn beste jaren kent het, volgens de eerste bevindingen, in 1792/94-1814. Een ‘nakomertje’ in vergelijking met de buurlanden, Nederland inbegrepen. Het rococo sluipt binnen met het toneel en in het Frans, namelijk met het lichte Franse repertoire, waarvan Favart de meest succesvolle vertegenwoordiger is. De komedie en het zangspel worden geïntegreerd door de rederijkers. Over dit alles en over wat erna komt uitweiden, zou hier een lang verhaal worden. Weisgerber ziet enkele re-

[p. 432]

denen voor de literaire achterstand. Die blijft voor hem een raadsel, verklaart hij. Persoonlijk meen ik dat het om een constante gaat. Ik moet daar al ergens iets over geschreven hebben. Niet met betrekking tot het rococo maar over de constante in het algemeen. Het is geen doemdenken als ik meen dat wij het kunnen, ná de anderen. Vaak op onze manier, en met succes. Nooit vergeet ik de aanhef van het merkwaardig essay dat Anton Jacob begin jaren '20 zijn eerste bloemlezing uit ‘De Syssepanne’ (1795-1798) - het fameuze blaadje van Karel Broeckaert - als inleiding meegaf: ‘De Vlamingen komen altijd achteraan... Deze uitspraak legt Broeckaert een van zijn Borgers in de mond en literair slaat ze ook op hem. In Broeckaert krijgt Vlaanderen tachtig jaar na Steele en Addison, zestig na Van Effen, zijn spectatorschrijver.’ De achterstand is zeker niet steeds zo groot, maar altijd is hij er. Men zal de redenen van die constante eens moeten onderzoeken.

Maar goed. Het rococo is in de Vlaamse letteren aanwezig. Dat wil niet zeggen dat het in zijn tijd een overheersende positie inneemt. Slechts twee schrijvers lijken voor volbloed rococofiguren te kunnen doorgaan: Fournier en Coninckx, de tweede althans in zijn fabels en epigrammen. Weisgerber voegt daar dadelijk aan toe dat hetzelfde geldt voor vele Franse, Engelse en Duitse dichters, als Voltaire, Pope of de jonge Goethe. Het heeft te maken met de diepere aard van de stroming. Haar frivole en ludieke mentaliteit staat immers gelijk met een protesthouding tegen al de gemeenplaatsen van de tijd zonder uitzondering. Tegen de ernst, de rede, de moraal, het sentimentele gedweep. Geen wonder dat die houding niet permanent tot uiting komt en dat het rococo in de literatuur een code is waarop een beroep wordt gedaan naargelang van een humeur, een momentele stemming, zo meent de auteur. Behoort dat momentele tot de essentie? Dat kan, ik weet het niet. Het kan een tweede natuur worden. Ik denk aan Watteau en Fragonard in de schilderkunst. Zou hun geval in de literatuur niet mogelijk zijn? Of zou het liggen aan het expressiemateriaal, de taal, het woord, vehikel van al onze mogelij kheden en tegenstrijdigheden, tegelijk individueel en gemeenschappelijk bezit, communicatiemiddel en allerpersoonlijkste uiting tot hardnekkige verhulling toe. Voor mij is de zaak niet zo duidelijk. Auteurs kan ik niet noemen. Ik citeer, met mijn hoed af: ‘Het rococo zou tenslotte neerkomen op een vlucht uit de werkelijkheid, een vlucht in een droomwereld of een illusie die vanzelfsprekend slechts via de kunst kan worden voorgetoverd - alsof je een glas champagne dronk om weer moed te krijgen.’

Eer we klinken nog een woord over het neorococo. Aan begrip en verschijnsel wijdt Weisgerber het bovenvermelde comparatistische essay. Het rococo herleeft in de 19de eeuw, vatbaar voor ingrijpende veranderingen, tussen biedermeier en fin de siècle, tussen romantiek en symbolisme. Het is een lust de auteur op glad ijs te zien jongleren. Hij verstaat de kunst erudiet en zonder zwaarwichtigheid tientallen schrijvers en citaten te laten evolueren rondom de fragiele ‘Theaterwelt’ (met maskerades), de smaak in futiliteiten, bagatellen en afwijkingen, de Pierrot-figuur, de specifieke genres. Het aandeel van Byron in de eerste eeuwhelft, dat van de Goncourts in de tweede krijgt het volle pond. En hier beleeft de Vlaamse poëzie een aggiornamento met proeven van volksrococo bij Theodoor van Ryswyck en met een hele gamma van aardigheden bij Prudens van Duyse, buitengewoon improvisatietalent, beoefenaar in een duizendtal gedichten van zogoed als alle genres en vormen in allerlei tonaliteiten, van de bombast tot het pittig epigram. En, u weet het, hij is de smeder van de spreuk ‘De taal is gansch het volk’. De literatuurgeschiedenis heeft de hekeldichten en de uitgebreide luimige inbreng van deze lieveling der Muzen, zoals zij hem al eens noemde, niet verwaarloosd en toch ook niet doen uitkomen. Weisgerber kent hem vanuit de invalshoek van het rococo ‘een ereplaats toe onder de Vlaamse dienaren van de lichte muze’. Jaja, de beeldspraak van het vak, ook als ze knipoogt, heeft haar constanten. Uit de massa verzen bijeengebracht in de tien delen ‘Nagelaten gedichten’ pikt hij als voorbeelden van onvervalste rococostukjes ‘Venus en de vlinder’, ‘De verkoopster der Cupidootjes’, voorts galante poëzie in het pseudo-Middelnederlands en een rijminval, ‘De schoonste taal’, waarin Van Duyse ironisch een bezoeker van het Frans theater een flamingantisch taboe laat schenden:

Ik ga voor mijn vermaak slechts naar die zaal.
Het nimfenkoor danst godlijk in die streken.
De taal, die daar de Fransche beentjes spreken,
Is voor mijn oog de schoonste moedertaal.

[p. 433]

Hier is, aldus Weisgerber, het Nederlands niet langer ‘gansch het volk’. Wel is het de bezoeker die spreekt, maar men ziet hoe Van Duyse, de romantische gemoedsdichter, als het hem gelegen komt, met het materiaal speelt. Ik heb hierboven getwijfeld aan de voorstelling van het rococo als momentele vlucht, enzovoort. Het geval van onze all-round romanticus die naar het rococo teruggrijpt, zet mijn twijfel op losse schroeven.

R.F. Lissens

jean weisgerber, ‘Rococo in Vlaanderen’, in Cahier, nr. 8, van het Studiecentrum 18de-eeuwse Zuidnederlandse Letterkunde, Brussel, 1992.