Ons Erfdeel. Jaargang 37

[p. 419]

Culturele kroniek

Literatuur

Een maker onder de dichters

Het verschijnen van de Verzamelde gedichten van Chr. J. van Geel biedt fijnproevers mogelijkheden om de schok der herkenning te ervaren en oningewijden om een schat te ontdekken. Deze gedichten behoren tot de mooiste die er na de Tweede Wereldoorlog in het Nederlandse taalgebied zijn gemaakt. Gemaakt is het aangewezen woord, want Van Geel was een maker onder de dichters. Hij werkte behoedzaam, varieerde, ciseleerde, schrapte en schaafde. En besprak zijn versies met dierbare deskundigen, zijn ‘tuttelaars’. Eigenlijk bleef iedere tekst voor hem altijd een voorlopig karakter bewaren.

Van Geel is een dichter voor dichters genoemd. Zoals hij zelf op bescheiden wijze invloed onderging (Jan Emmens) oefende hij alleen in kleine kring invloed uit: Willem Jan Otten, Elly de Waard. Hij is overstemd door tijdgenoten, de Vijftigers. Vestdijk heeft Van Geel met hen vergeleken en hem een para-experimenteel genoemd. Para-experimentelen verschillen volgens Vestdijk van de Vijftigers onder andere door hun ik buiten de poëzie te laten. Dat lijkt wel te kloppen wanneer men Van Geels ingetogen en observerende miniaturen plaatst naast het vitaal en uitbundig tromgeroffel dat de ego's hyperbolisch laten opklinken in experimentele poëzie. Toch is het schijn; wie verder kijkt dan zijn neus lang is, ontdekt hoezeer er een intens levensgevoel schuilt in Van Geels werk. Hij is een meester van de litotes; zijn poëzie laat raden. Omdat zijn beeldend vermogen groot is, kan hij met een kleine wereld volstaan voor het vinden van zijn poëtisch materiaal. Zijn biografie is in dit opzicht net zo exemplarisch als die van Rembrandt of Vermeer. Hij zocht geen verre verplaatsingen, heeft zijn leven (1917-1974) grotendeels doorgebracht op luttel grondgebied, in de Noordhollandse duindorpen Groet, Bergen, Castricum. Zijn poëtische motieven heeft hij daar in de natuur gevonden: zee, duinen, tuinen, kerkhoven, bomen, takken, bladeren, zwanen, reigers, eenden, vlinders, bijen, padden. Van de mensenwereld wendt hij zich af.

Geen groter schrik dan onbespied
gewaand, geritsel van een mens.

De lezer die het laat bij bewondering voor Van Geels natuurevocaties gaat aan zijn thematiek voorbij. Voor een deel heeft die betrekking op de dichtarbeid zelf, en daarmee schaart Van Geel zich in de rijen van de poëticale dichters. In die betekenislaag krijgen ‘turen’ en ‘spieden’ een belangrijke plaats in de metaforiek: je turen blijft je langer bij / dan alle beesten die je zag, en Een reiger... brengt zijn spieden, / ook als het donker is, / als witvis aan het licht.

Minder afstandelijk en ontroerender zijn de gedichten met thema's die verband houden met de begrenzingen en het precaire van de menselijke conditie, gedichten die gaan over droom en onvervuld verlangen, over hoe dood en leven verweven zijn. Zwaarwichtig of zwaartillend worden ze nooit, omdat Van Geel zijn thematiek vederlicht gedoseerd aanbiedt, gesluierd in onpathetische beelden en in uiterst korte teksten. Er zijn veel mooie en ideeënrijke gedichten die bestaan uit een enkele zin, opgebroken in slechts enkele regels.

Chris van Geel (1917-1974).

[p. 420]

Zwanen

 

Je wilt op veren met ze mee

 

en je besluit ze brood te geven.

Consequenter nog dan Mallarmé heeft Van Geel iets uitgevochten met de verleiding om zich aan het wit van de bladzijden over te geven. Rob Schouten heeft geestig opgemerkt dat de verzamelbundel zonder veel bezwaar dwars door midden kan worden gesneden. Die korte gedichten gebruiken de onderste paginahelften immers niet.

De lezer moet worden afgeraden om aan deze boutade gevolg te geven, want er zijn ook spaarzame langere gedichten en juist die geven zicht op wat mogelijk ten grondslag heeft gelegen aan Van Geels aversie tegen de mensenwereld. Zo verwijst Onderduiker in Artis naar hongerwinter en holocaust, en in Brief aan J.E.R., uit 1949, komen we aan de weet hoe de levensdissident Van Geel zich ook politiek dissident opstelde, namelijk tegenover de Nederlandse militaire onderdrukkingsactie in Indonesië:

Het is weer oorlog en 'k beken
dat ik het er oneens mee ben.

Zulke regels doen de latere meester nog niet vermoeden maar leggen wel een belangwekkend verband tussen deze oppositiehouding en een algemene levenshouding die door een authentieke omkering van waarden en een bepaald soort vluchthouding wordt gekenmerkt.

De bundel bevat gedichten die tijdens Van Geels leven gepubliceerd zijn, gebundeld en verspreid. Er zal, mag men hopen, nog bundeling volgen van postuum en ongepubliceerd werk. Zal Guus Middag het weer doen, deskundig en scrupuleus?

Aart van Zoest

chr. j. van geel, Verzamelde gedichten, Uitgeverij G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1993, 1080 p.