Ons Erfdeel. Jaargang 37

Cultuurbeleid in Nederland

In het najaar van 1993 verscheen het rapport Cultuurbeleid in Nederland van het Ministerie van WVC. Directe aanleiding was de Nederlandse deelname aan een programma van de Raad van Europa, dat tot doel heeft het cultuurbeleid van de lidstaten te evalueren.

Ruim de helft van het rapport wordt in beslag genomen door hoofdstuk 4, met een uitvoerig gedocumenteerde, beschrijvende analyse van het overheidsbeleid op cultureel gebied, voorzover dat onder het Ministerie van WVC valt: musea, monumenten, archieven, archeologie, omroep en pers, bibliotheken, letteren, beeldende kunst, bouwkunst, vormgeving, film, muziek, toneel, dans, amateurkunst en kunsteducatie, en tenslotte nog het internationaal cultuurbeleid. Voor elk van deze sectoren wordt telkens eerst een historische schets gegeven; dan volgen de doelstellingen van het overheidsbeleid; het wettelijk en bestuurlijk kader; de cyclus van planning, advisering, beleidsvaststelling en -uitvoering; de verschillende organen die daarbij betrokken zijn; de financiering; het culturele aanbod dat met dat geld geproduceerd wordt; en tenslotte ook gegevens over participatie en spreiding.

In dit hoofdstuk komt goed uit welke grote veranderingen er in de afgelopen tien jaar in het Nederlandse cultuurbeleid hebben plaatsgevonden. De belangrijkste vergadering is wel de nieuwe plannings- en managementstructuur die sinds minister Brinkman op WVC is ingevoerd: de Nederlandse regering is nu verplicht éénmaal in de vier jaar met een Cultuurnota te komen, en dit politieke gegeven stuurt het gehele proces van cultuurzorg en het werk van de daarbij betrokken instanties.

Bij de Kunstensector is deze nieuwe werkwijze het eerst ingevoerd. Zo wordt de Directie Kunsten van WVC voor het om de vier jaar te produceren Kunstenplan geadviseerd door de Raad voor de Kunst. In oorsprong was deze Raad een nogal corporatief orgaan, met vertegenwoordigers van de verschillende kunstenaarsorganisaties en met de nadruk op belangenbehartiging. Op twee manieren is hier verandering in gekomen. Ten eerste zijn samenstelling en benoeming nu vrij: een ieder die zich daartoe geroepen voelt, kan zichzelf of een ander voordragen, en het voornaamste benoemingscriterium is nu de artistiek-inhoudelijke deskundigheid. Daardoor is de invloed van zowel de ministeriële ambtenaren als die der kunstenaarsorganisaties teruggedrongen, ten gunste van de professionele kunstdeskundigen. Ten tweede is ook de functie van de Raad veranderd: zij heeft tot taak gevraagd en ongevraagd te adviseren over de Kunstennota en het algemeen kunstbeleid, en dit advieswerk is explosief gegroeid, van 545 adviezen in 1980 tot 1380 adviezen in 1987. Het Ministerie doet ongetwijfeld zijn voordeel met deze toegenomen inbreng van externe deskundigheid, maar het gevaar dreigt dat die professionele deskundigen zelf onderdeel worden van het ambtelijk cir-

[p. 296]

cuit. Opvallend is in elk geval dat het aantal ongevraagde adviezen in de periode 1980-1987 is gedaald van 225 tot nog slechts 31 per jaar, terwijl tegelijk het aantal ministeriële adviesaanvragen gestegen is van 320 tot 1349 per jaar. Geen wonder, dat het rapport dan moet constateren, dat in weerwil van alle beleidsvoornemens de overheidsinvloed op cultureel gebied de afgelopen jaren juist sterker is geworden. Zien we hier een nieuw corporatisme ontstaan, ditmaal niet van de kunstenaars, maar van de professionele kunstdeskundigen en de cultuurmanagers?

De derde grote verandering in de afgelopen tien jaar is dat het aandeel van de Rijksoverheid in het totale cultuurbudget is gedaald van 42 tot 29 procent (periode 1981-1991), terwijl het aandeel der gemeenten steeg van 52 naar 64 procent. Besturen op afstand is de leus, maar dat is niet in alle sectoren even sterk doorgevoerd: bij monumentenzorg en bibliotheken wel, bij de omroep niet, en bij de podiumkunsten is het Rijksaandeel juist sterk gestegen.

Drie grote veranderingen dus - meerjarenbeleid, professionalisering, en besturen op afstand - en door dit alles een grote informatievoorsprong bij de overheid. Het is daarom bijzonder nuttig dat dit rapport, waarin het hoe, wat en waarom van het Nederlandse cultuurbeleid uit de doeken wordt gedaan, nu voor iedere geïnteresseerde beschikbaar is. Het rapport staat boordevol interessante gegevens, vervat in 63 tabellen en 14 figuren, waarvan een flink deel is aangeleverd door het Sociaal Cultureel Planbureau. Door al dit feitenmateriaal en de heldere presentatie leest het bij wijlen als het Jaarverslag van de BV Nederlandse Cultuur.

Kijken we nu naar de financiering, dan zien we dat WVC in 1991 bijna 800 miljoen gulden aan cultuur besteedde, en dat alle overheden tezamen in dat jaar een bedrag van ruim 2,6 miljard aan cultuur uitgaven. Daarvan ging 840 miljoen naar de omroep, 690 miljoen naar de bibliotheken, 312 miljoen naar de podiumkunsten, 330 miljoen naar de musea, en 340 miljoen naar de kunsteducatie en amateurkunst. Voor de overige sectoren samen resteert dan nog een kleine 200 miljoen gulden. Wat de ontwikkeling van het totaalbudget betreft: in 1981 ging er een bedrag van 2,16 miljard naar cultuur, in 1991 in gelijkblijvende prijzen een bedrag van 2,06 miljard. In feite een reductie dus, van zo'n 100 miljoen gulden. Hoe deze reductie over de verschillende sectoren verdeeld is, heb ik overigens in het rapport niet kunnen achterhalen.

Met al dit geld is een geweldig aanbod aan culturele activiteiten en evenementen geproduceerd. Zo werden uit het bibliotheekbudget in 1990 606 bibliotheken bekostigd, met 44 miljoen boeken, 185 miljoen uitleningen en 4,3 miljoen leden. WVC besteedde 238 miljoen aan podiumkunsten, en daarvoor zijn 21 orkesten 1688 keer in actie gekomen, 4 balletgezelschappen hebben 396 voorstellingen gegeven, en 29 toneelgezelschappen verzorgden in totaal 3800 opvoeringen - en alles bij elkaar trokken deze kunsten hiermee 2,3 miljoen bezoekers. Naar de musea kwamen 10 miljoen bezoekers, bij een budget van 330 miljoen gulden.

In de rest van het rapport wordt al deze feitelijke informatie nader toegelicht en in perspectief gezet. De drie inleidende hoofdstukken belichten achtereenvolgens de opzet van het rapport, de sociaalpolitieke context van het beleid, en de achterliggende cultuurpolitieke ideeën. In dit derde hoofdstuk wordt, na een overzicht in vogelvlucht van de ontwikkelingen in het denken over cultuurpolitiek in Nederland, de stelling geponeerd, dat er in de Nederlandse cultuurgeschiedenis twee duidelijk verschillende beleidstradities te onderscheiden zijn. De ene is gericht op afspiegeling, democratische toegankelijkheid, verscheidenheid en gelijke spreiding over de bevolking. De andere legt het accent op distinctie, kwaliteit en het artistieke niveau van de cultuur. Van deze onderscheiding wordt in het rapport veel werk gemaakt: ‘afspiegeling’ en ‘distinctie’ blijken behalve beleidstradities ook de rol van principes, beleidsdoelstelling, kader voor de analyse en interpretatie van alle feitenmateriaal, en evaluatiemaatstaf voor het overheidsbeleid te moeten vervullen. Dat lijkt me een beetje teveel van het goede, ook al levert het in de afsluitende hoofdstukken 5 en 6 nog veel nuttige informatie over cultuurspreiding en participatie op.

Veel interessanter en belangrijker echter lijkt mij dat in de Wet op het specifiek cultuurbeleid beide principes - zowel afspiegeling als distinctie - zijn neergelegd: het Nederlandse cultuurbeleid dient zowel de kwaliteit als de verscheidenheid te bevorderen. Dit lijkt me een goed-Hollands, praktisch-politiek compromis,

[p. 297]

waarvan zeker een stimulerende werking op het cultuurbeleid kan uitgaan: enerzijds mag nu namelijk van de omroep en de amateursector gevraagd worden dat ze ook kwaliteit leveren; anderzijds wordt van de gevestigde kunsten gevraagd dat ze ook op hun publiek letten. In beide gevallen kan dit verfrissend werken.

Voor de praktische uitwerking van dit cultuurbeleid worden in hoofdstuk 6 ook een paar nieuwe beleidsvoornemens aangekondigd: een grotere integratie en combinatie van de verschillende sectoren, bijvoorbeeld tussen omroep en podiumkunsten; reductie van de verschillende adviesorganen tot één Raad voor het Cultuurbeleid; en in de advisering meer ruimte voor anderen dan de professionele kunstdeskundigen, om daarmee de relatie met het maatschappelijk draagvlak te versterken. En er wordt aandacht gevraagd voor het centrale vraagstuk voor de nabije toekomst: hoe kunnen we de toegang en deelname aan de cultuur bevorderen van speciale groepen als jongeren, vrouwen en minderheden?

Daarmee komen we aan de tweede doelstelling van dit rapport: behalve informatie verschaffen wil het, blijkens het voorwoord van Minister D'Ancona, ook een bijdrage leveren aan het cultuurpolitieke debat. En zeer terecht wordt ons dan gevraagd naar de toekomst te kijken, want wie de jeugd niet heeft, wat voor culturele toekomst heeft die eigenlijk? Om die vraag goed te kunnen beantwoorden heb je echter meer nodig dan het vele dat in dit rapport geboden wordt.

Wie een culturele toekomst wil, heeft behalve een cultuurbeleid in de eerste plaats ook cultuur nodig. Ik vind het daarom een gemiste kans in dit rapport, dat er tussen hoofdstuk 2 (Nederland politiek en sociaal geschetst) en 3 (Schets van de ontwikkeling van de Nederlandse cultuurpolitiek) niet een hoofdstuk is opgenomen over Nederlandse cultuur. In dat hoofdstuk had de eigen signatuur van onze cultuur in Europa toegelicht moeten worden; had de historische positie van onze cultuur, de raakvlakken met andere culturen, de band met Vlaanderen en de rijke verscheidenheid van ons culturele leven aangegeven moeten worden; was een visie op de internationale en nationale uitdagingen waar we voor staan op haar plaats geweest; zou ik verwachten dat de culturele functie van het overheidsoptreden, waarvan het WVC-beleid slechts een onderdeel is, wordt geschetst naast en in verhouding tot de bijdrage van andere partijen die de ontwikkelingen in samenleving en cultuur bepalen; en vóór alles, in dat hoofdstuk had ingegaan moeten worden op de dynamiek in onze cultuur en hoe in de loop der geschiedenis steeds weer nieuwe groepen daarin zijn opgenomen en opgekomen en hun eigen bijdrage hebben geleverd. Ik denk bijvoorbeeld aan de HBS, voor tallozen de weg naar hoger onderwijs - ingenieurs, Indologen, literaire vernieuwers, Nobelprijswinnaars. Goed onderwijs, met behoorlijke aandacht voor de Nederlandse taal, literatuur en cultuurgeschiedenis - dat lijkt mij de belangrijkste voorwaarde om de deelname van nieuwe groepen aan onze cultuur te bevorderen.

Het cultuurpolitieke debat dat dit rapport ten volle verdient, zal dus zeker ook de culturele functie, effecten en kwaliteit van het overheidsbeleid in het algemeen aan de orde moeten stellen. Pas dan, door zo'n kwalitatieve beoordeling, komt de schat aan informatie in dit rapport werkelijk tot zijn recht.

Reinier Salverda

Cultuurbeleid in Nederland, Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur, Directoraat-Generaal voor Culturele Zaken, Den Haag, 1993, 235 p.