Ons Erfdeel. Jaargang 37

Genie van Vlaamse schilderkunst in televisiebeelden

‘Van Eyck schildert wat hij weet, Brueghel wat hij ziet, Rubens wat hij droomt.’ Het genie van de Vlaamse schilderkunst verwoord in één zin van dertien woorden. De synthese ook van een prestigieus artistiek titanenwerk van Harold van de Perre en Anton Stevens: driemaal twee televisiefilms, gewijd aan het werk van schilders die door samensteller Van de Perre zijn ontmaskerd als picturale profeten; kunstenaars in wier werk niet enkel de artistieke verworvenheden van hun tijd zijn opgenomen, maar waarin ook al de visuele vormgeving ligt besloten van de persoonlijke artistieke expressie van andere kunstenaars, eeuwen later.

Het betreft de televisiereeks Kunst zien, een coproduktie van de BRTN, de Nationale Loterij, de Algemene Spaar- en Lijfrentekas (ASLK) en de produktiegroep Vision on Art, die de eigenlijke produktie op zich heeft genomen. Het gehele project steunt op de visie en het werk van kunstschilder Harold van de Perre, die de essentie van wat in deze films op soms fascinerende wijze wordt getoond voorheen had uitgewerkt in indrukwekkende dia-projecties. Vlaamse mensen hadden voorheen nooit op die manier, zo intens, zo analyserend én zo verbaasd-bewonderend naar hun eigen meester-schilders gekeken.

Voor de beeldregie werd bij de BRTN regisseur Anton Stevens aangetrokken. Drie jaar lang hebben beide makers van dit opmerkelijke kunstproject zich verdiept in zowel het werk van de meesters, als in de vraag (de duizend vragen) hoe men kunst brengt op de televisie. Of: hoe men een artistieke boodschap visueel formuleert.

Het eerste deel van de Van Eyck-produktie veroverde, in het raam van het Televisiefestival van Monte-Carlo, de URTI-Prijs: de hoge onderscheiding van de Internationale Radio en Televisie Universiteit, die Europese kunstenaars en intellectuelen in haar jury verzamelt. De Brueghel-film kreeg in Tokio op de International Educational Program Contest, de Abe-Prijs. Beide films werden voorts gelauwerd op het Internationaal Festival van Films over Kunst, van de UNESCO in Parijs, enz.

De drie produkties kennen een wereldwijde verspreiding. Na aanzoeken van groepen uit zowel de Verenigde Staten als Japan (waar aan verspreiding op laserplaat is gedacht) werden de rechten voor het Engelstalige gebied wereldwijd verworven door The Roland Collection, een Britse produktie- en distributiegroep voor kunstfilms. De leiding van de groep berust bij Antony M. Roland, een ‘leerling’ van kunstkenner Kenneth Clark, zelf ook maker van kunstfilms. Hij werd vooral getroffen door het feit dat een film over kunst de kloof weet te overbruggen tussen de besproken kunstwerken en de toeschouwers.

Zijn artistieke ontroering en enthousiasme verwoordt Roland met het inderdaad meest essentiële kenmerk van deze produktie: Van Eyck, Brueghel en Rubens zijn aanwezig, zoals ze nog nooit eerder zichtbaar waren. Roland verspreidt de zesdelige produktie wereldwijd in academische milieus en in het kunstonderwijs, evenals op wat de ‘home-videomarkt’ wordt genoemd: het genie van de Vlaamse meesters in zes videofilms van een uur. Er bestaan versies van in vier talen: Nederlands, Frans, Engels, Duits. Later komen de rechten vrij voor het open net van de wereldtelevisie. Vlaanderen zendt zijn kunstgenieën uit.

Televisie? Een massa-medium? Kunst in de kijkkast? Brueghel op de beeldbuis? Van Eyck en Rubens voor de massa te grabbel gegooid in een produktie waarvoor de kleine Vlaamse televisie inderdaad een coproducent was? Moét dit wel zonodig? Kàn dit allemaal zomaar? Is televisie er dan niet uitsluitend voor reclame en spelletjes en quizzen, waarvoor de academische wereld hoogstens de moeilijke vragen levert omdat er veel geld mee te verdienen valt?

Het Vlaamse kunstgenie gedegradeerd tot een produkt van massacultuur? Het kan op een ontluistering lijken, nu de academische (kunst)wereld niet bij het project werd betrokken: het is immers ‘maar’ werk van een

[p. 279]

P.P. Rubens, ‘Laokoongroep’ (tekening) (Dresden, Kupferstich Kabinett);

Laokoongroep (Vatikaans Museum).

kunstenaar en van een televisieregisseur, bestemd voor een massamedium. Waar bemoeien die zich eigenlijk mee? Dit soort van vragen is niet nieuw. De volgende tekst uit 1843 wijst op de oorsprong van dergelijke argwaan: ‘De slechtste getuigenis in het voordeel van een werk is het enthousiasme waarmee de massa het begroet... Alle grote ondernemingen in de geschiedenis waren tot nu toe fundamenteel verkeerd en hebben geen daadwerkelijk succes behaald, omdat de massa er belang in stelde en er geestdriftig voor was... Nu weet de geest waar hij zijn enige tegenstanders moet zoeken: in de frasen, het zelfbedrog en de karakterloosheid van de massa.’

Deze tekst wordt geciteerd door niemand minder dan Umberto Eco, in zijn essay De Structuur van de Slechte Smaak. De Italiaanse cultuurfilosoof haalde hem uit de Allgemeine Literaturzeitung, geschreven vanuit een stroming van jonge volgelingen van Hegel. Eco vindt dat de tekst ook vandaag nog een passende context kan vinden in een beschouwing over massacultuur. Dertig bladzijden verder zegt hij overigens, dat de probleemstelling verkeerd wordt geformuleerd met de vraag: is massacultuur goed of slecht? Volgens Eco is dàt het probleem: ‘Uitgaande van de situatie dat een bepaald soort communicatie, gerealiseerd door de collectieve massamedia niet meer weg te denken is uit deze industriële maatschappij, dient men op cultuurgebied stappen te onder nemen om deze massamedia culturele waarden te doen uitdragen.’

In tegenstelling tot de Vlaamse politieke beleidswereld, die liever in lonender waarden investeert dan in de culturele opdracht van de audiovisuele media, heeft men met deze kunstproduktie Eco wel degelijk begrepen. Ook vanuit die andere, door samensteller Harold van de Perre zélf geformuleerde invalshoek, dat iedereen, en zeker een kunstenaar, kunstkenner en kunstleraar, het recht heeft kunst te interpreteren vanuit een persoonlijke visie en vanuit de tijd waarin hij leeft.

BRTN-producer Rik Sauwen acht dit project in overeenstemming met de Belgische volksaard: degelijk ambachtswerk, aangevuld met een sprankeitje genie. De produktie breekt ook met het traditionele concept, volgens hetwelk kunst op televisie enkel statisch, en een kunstwerk uitsluitend in zijn volledig formaat getoond mag worden.

Door de kunstwerken visueel te analyseren, hebben Van de Perre en Stevens het Vlaamse schildergenie getoond zoals men het nooit zag. Bovendien hebben ze, naar het woord van Van de Perre, een mysterie zichtbaar gemaakt. Met relativering van en oog voor een paar overdrijvingen, betekent dit zoeken naar de visuele expressie van een artistieke analyse een historisch moment voor het visualiseren van kunst op de televisie. In deze zes videocreaties zit overigens onschatbaar waardevolle basisstof voor het

[p. 280]

nieuwste audiovisuele medium: de CD-I of interactieve compact disc, die de samenstellers ongetwijfeld tot nieuwe projecten kan inspireren.

Huib Dejonghe