Ons Erfdeel. Jaargang 37

[p. 145]

Publikaties

Filosofie en nationalisme

Eén van de kenmerken van onze tijd is de groeiende grensoverschrijding, terwijl we tevens een verrassende heropleving van nationale gevoelens vaststellen. De eerste tendens mag niet leiden naar een universeel, ongedefinieerd kosmopolitisme. De tweede wordt terecht gevoed door een behoefte aan lokale, regionale en nationale ‘nestwarmte’. Wie aan de vormgeving van een twintigste-eeuwse samenleving denkt, mag geen van beiden uitschakelen; allebei komen overeen met een historische strekking.

Het is goed, dat hierover ook door filosofen wordt nagedacht en hier hebben we een resultaat van hun overwegingen. Als niet-vakman wagen wij ons niet aan bespreking van het opstel van Prof. Heyde, dat zich speciaal met het denken van Hegel en zijn invloed bezighoudt. Maar de drie andere auteurs begeven zich telkens ook op politiek terrein.

Het doorbrekende internationalisme, vooral op economisch gebied, is bekend genoeg, maar het raakt de gezindheid van de burger zelden positief. De psychologische loyaliteit van de burger richt zich nog steeds op de nationale gemeenschap, alsof die nog het hoogste gezag zou kunnen uitoefenen, als in 1914. Het begrip ‘nationale soevereiniteit’ wordt nog graag gebruikt alsof het almachtig was, ja een bijna geheiligd beginsel.

Anders gezegd: de beeldvorming van de mensen heeft de ontwikkeling van de maatschappij niet meebeleefd. In zoverre lijkt het nationalisme vandaag niet meer dan een archaïsche reactie. Maar het heeft respectabele wortels, waaraan niemand ongestraft voorbij kan gaan. Hejdánek: ‘The reality of modern nations is an important proof of the potentially immense influence of ideas, right or wrong’ (p. 5). Dat betekent echter niet, dat ideologieën het eeuwige leven hebben. Ze zijn geboren op een bepaald moment: zo is nationalisme niet te scheiden van de romantiek, toen die opkwam in de tweede helft van de achttiende eeuw. En wie, anderzijds, het spontane enthousiasme van 1914 vergelijkt met de gevoelens waarmee men in 1939 ten oorlog trok - zélfs in nazi-Duitsland! - die weet, hoezeer ook patriottisme aan verandering onderhevig is. De naïeve geestdrift voor ‘la patrie en danger’ kwam niet terug.

Dat proces voltrok zich verschillend in verschillende landen, al naar de wijze waarop de natie-staat er was ontstaan en hoe de bevolking haar had leren beschouwen.

In de Franse Republiek overheerste een gevoel van nationale trots, waaraan ook anderen dan Frans-geborenen kunnen delen: het woord ‘republikeins’ betekent daar veel meer dan het verdwijnen van een koningschap. Het wil er zeggen: van harte meedoen aan het ‘dagelijkse plebisciet’, waarvan Renan gesproken heeft. Vóór de dekolonisering zetelden ook Afrikanen als ‘Fransen’ in het Franse parlement!

Het Duitse patriotisme daarentegen stoelt op vereisten, waaraan alleen geboren Duitsers voldoen. Hun historische geheugen is niet ideologisch getint, maar in oorsprong mythologisch, hetzij men aansluit bij een figuur als keizer Barbarossa (die niet dood is maar slaapt) of, zoals onder de nazi's, bij Hendrik de Leeuw.

Zeker, deze beide vormen van vaderlands gevoel - Frans en Duits - hebben elkaar onwillekeurig beïnvloed. Maar bij een ontmoeting tussen historici uit beide landen, in Brunswijk, bleek hoezeer het fundamentele verschil in gehechtheid en fierheid, verschillend bleef.

Een ander verschil van nationaal instinct ligt in de beleving van de nationale staat. Die heeft in Frankrijk iets sacraals: men schrijft ‘l'État’ met een hoofdletter, want deze heeft al de dynastische centralisering belichaamd, waarop de Republiek voortbouwt. Voor een Duitser daarentegen is de staat een noodzakelijke instelling, niet veel meer: staatsvormen gaan voorbij, ‘das Volk’ blijft!

In beider houding tegenover het interne zowel als het transnationale federalisme is deze tegenstelling ook sterk voelbaar. In Frankrijk was ‘Federalisme’ een lelijk woord, dat gelijk stond aan reactionair heulen met de vijand (‘le crime du Fédéralisme’ tegenover de ‘une et in-

[p. 146]

divisible’), terwijl Duitsland met graagte ‘Bundesrepublik’ werd en deel wilde nemen aan Europese, federale integratie.

Kortom, wie over nationalisme nadenkt, en over de mogelijkheden om het tot juiste proporties terug te brengen, moet eerst nadenken over de vorm waarin het op verschillende plaatsen verschillend groeide, al vindt men die verschillende elementen ook elders in andere dosering terug. Hierover heeft Prof. Van de Putte voortreffelijke bladzijden geschreven.

Zo is de natie een blijvende realiteit, maar de bijbehorende staat wordt dat steeds minder. De nationaliteiten met hun talen, zeden en gewoonten, blijven bestaan, al zullen ze allerlei vooroordelen en valse mythen afleren. Maar De Gaulle heeft zich vergist toen hij dacht, dat ‘l'État’ eeuwigheidswaarde bezat. Ook vele piepjonge staten en staatjes moeten thans hetzelfde leren. Een Baskische nationalist bijvoorbeeld, die voor zijn straks bevrijde volk een eigen, soevereine munt eiste, vergiste zich van periode.

‘De romantische natie heeft iets exklusiefs’ (p. 27), zeker, maar die exclusiviteit manifesteert zich nu anders dan vroeger. De totale soevereiniteit keert voor niemand terug. Maar de nationale staat blijft, denkend aan nieuwe taken, met name op het gebied van gedecentraliseerde ruimtelijke ordening en ‘welfare nationalism’ (p. 39).

Blijft de vraag hoe de mensheid en haar macro-regionen in de (reeds aangebroken) toekomst moet omgaan met haar steeds ruimere solidariteit en tevens met allerlei vormen van nationalisme, die naar versnippering kunnen leiden. De Wachter en vooral Van de Putte stellen zich die vraag concreet en antwoorden: Federalisme. Hetgeen betekent: voor elke kring van kansen en problemen: een eigen georganiseerde ruimte.

In zekere zin wordt daarmee teruggegrepen op de politieke intuïties van het ‘libertaire’ socialisme van Bakoenin: niet één alles regelend gezag dat potentieel dictatoriaal zou zijn maar: ‘de autonomie van een grotendeels zichzelf regulerende samenleving, die op haar eigen niveau regels en praktijken genereert, los van de centrale macht’ (p. 41).

Dus een subsidaire staat: Van de Putte onderstreept dat woord. Een centraal gezag, dat niet meer de aanspraak maakt om het monopolie van de macht te bezitten, maar één die bewust pluralistisch wordt (nog een onderstreept woord) en macht weet af te schuiven, hetzij naar beneden (decentralisatie als wenselijk en waar mogelijk), als ook naar de bovennationaliteit. Tenslotte: de gedenationaliseerde staat. De ‘neutrale’ staat tenslotte, die niet, van boven af, één ideologie wil verbreiden, de communistische of de ‘laïque’, de ‘vrijzinnige’, maar die beginsel en wereldbeschouwing overlaat aan de zelfstandige burger.

Tot zover een wijsgerige benadering die zich uiteraard niet waagt aan de praktische problemen die hierdoor worden opgeworpen. Zo is het bijvoorbeeld een knellende vraag, hoe het principieel centralistische Frankrijk met zijn ideologische staatsopvoeding zich kan verhouden tot een federalistische denkstijl die het beschouwt als niet verenigbaar met serieuze openbare orde. En hoe het zich dus kan aansluiten bij een Europa dat gelukkig géén ‘groot Frankrijk’ kan zijn.

Van de Putte concludeert (p. 45) dat een aldus pluraal gedachte samenleving wel ‘plaats inruimt voor het natuurlijke en de geschiedenis’, maar tegelijk ‘de kritische kracht’ erkent van ‘universele beginselen van het recht en de rede’. Daarmee is de weg van een democratie gewezen, die niet uitsluitend berust op regelmatig gehouden verkiezingen, maar tevens op het culturele en sociale zelfbestuur van alle groepen die eigen persoonlijkheid vertonen.

Wie aan vragen als deze denkt, mag de wijsbegeerte dankbaar zijn, dat ze uit eigen reflectie ideeën als deze kan aanwijzen.

H. Brugmans

‘Filosofie en nationalisme’, studies van L. Hejdánek, A. van de Putte, F. de Wachter en L. Heyde, in Tijdschrift voor Filosofie, een uitgave van het Hoger Instituut voor Filosofie, Leuven, 1993.