Ons Erfdeel. Jaargang 37

Het buitenland en wij

In Bad Godesberg (D) overleed op 22 oktober 1993 de Oostpruisische schrijver en vertaler Georg Hermanowski. Op een grote maand na werd hij 75 jaar voordien geboren in Allenstein (Oost-Pruisen), dat nu echter onverbiddelijk Olsztyn (Polen) is geworden. Het tekent de man: veel was bij hem definitief voorbij.

Hermanoswki is in 1947 begonnen met zijn ‘Flämisches Lektorat’, een eenmansbedrijf dat vertalingen uit de Vlaamse literatuur verwezenlijkte en bij Duitse uitgevers plaatste. Ik schrijf met opzet ‘Vlaamse literatuur’, omdat ‘eenheid in verscheidenheid van de Noord- en Zuidnederlandse letteren’ aan Hermanowski niet was besteed. Hij heeft ruim 200 vertalingen kunnen plaatsen, van onder meer Daisne, Demedts, Germonprez, Gilliams, Matthijs, Michiels, Roelants, Rosseels, Ruyslinck, De Wispelaere... Niet stuk voor stuk onbelangrijke namen, me dunkt. Een ongelooflijk doorzettingsvermogen en een verbazingwekkende werkkracht lagen aan de basis van zijn succes als vertaler, want we kunnen zijn prestatie moeilijk een andere naam geven.

Maar er was een keerzijde aan de schitterende medaille: Hermanowski vertaalde namelijk uit zijn Vlaamse literatuur, en zijn Vlaamse literatuur

[p. 141]

Georg Hermanowski (1918-1993).

was katholiek. Ze moest onderscheiden blijven van, en zelfs beschermd worden tegen de letterkunde uit het ‘linkse’ Nederland. Nu heeft een vertaler het absolute, onaantastbare recht te vertalen wat hij wil, vooral als hij zijn vertalingen ook nog zelf plaatst. Laat daarover geen twijfel bestaan. Het wordt echter moeilijk als hij zich ook opwerpt als boegbeeld van de literatuurgeschiedenis en daarbij scheve voorstellingen niet schuwt. Hermanowski stelde in een opstel van 1966 b.v. dat het Vlaams evenzeer verschilde van het Nederlands als het Afrikaans en dat de taalgrens tussen Nederlands en Vlaams bij de Moerdijk lag. Dat kwam hem op een terechtwijzing te staan van een groep gezaghebbende neerlandici, onder meer in dit blad. (‘Niederländisch. Eine Klarstellung’, Ons Erfdeel, 1966, X, 2, p. 3).

Wie de polemist Hermanowski wil leren kennen, kan zijn Die Stimme des schwarzen Löwen lezen (1961), of Die moderne flämische Literatur (1963), of Twintig jaar voor Vlaanderen. Hoe complex Hermanowski in elkaar zat, moge blijken uit een passage uit dit laatste boek, ook uit 1966, waarin hij zijn eigen zojuist vermelde stelling afvalt: ‘Wel heb ik wat de taal in Noord en Zuid betreft, steeds (mijn cursivering) het enige wetenschappelijk verdedigbare standpunt ingenomen: het ene door Noord en Zuid gemeenschappelijk tot stand komende Nederlands.’

In 1962 kreeg Georg Hermanowski de Vijfjaarlijkse Staatsprijs voor de vertaling van Vlaams literair werk, maar de sfeer raakte daarna meer en meer verziekt, ook al omdat Vlaamse tegenstanders van zijn opvattingen hem harder gingen aanpakken. Vooral exkatholieken roerden zich. Het onvermijdelijke gebeurde: na twintig jaar bijna fanatieke arbeid keerde Georg Hermanowski de Vlaamse letterkunde resoluut en verbitterd de rug toe. Hij is nooit op zijn beslissing teruggekomen.

De laatste twintig jaar van zijn leven heeft hij zich ingezet, altijd opnieuw vanuit zijn katholieke levensvisie, voor Oostpruisen in de diaspora en voor de Stiftung Mitteldeutscher Kulturrat, een vereniging in Bonn die zich bezighoudt met de culturele banden met de (voormalige) D.D.R. Hij ruste nu in vrede.

In het kielwater van de Frankfurter Buchmesse 1993 zijn een aantal boeken verschenen die de bedoeling hadden de Nederlandstalige literatuur of een deel ervan aan een internationaal lezerspubliek voor te stellen. (Hoe totaal anders dan ten tijde van Georg Hermanowski!) Ze worden hier even onder de loep genomen.

Zoals de titel aanduidt, heeft het eerste boek een niet van ambitie gespeende bedoeling: Die niederländische und die flämische Literatur der Gegenwart (Carl Hanser Verlag, München/Wien - ISBN 3-446-17554-7). De samenstellers - Frank Ligtvoet en Marcel van Nieuwenborgh - weten dat zoiets een aartsmoeilijke opdracht is en dekken zich in door te wijzen op de onbekendheid en de rijkdom van de voor te stellen literatuur en op bezwarende omstandigheden: ze moesten namelijk rekening houden met de literaire kritiek in Nederland en Vlaanderen, met de vrouwelijke stemmen (waarom ‘weiblich’ in de inleiding tussen aanhalingstekens staat, is me niet duidelijk) en met de beschikbaarheid van Duitse vertalingen van de Nederlandstalige boeken.

In het eerste deel van het boek worden biobibliografische notities verstrekt over 125 schrijvers, met bovendien een wat uitvoeriger literair portret van 23 van die auteurs. Op welke basis dat gebeurt, moet de lezer maar raden. Was het criterium het beschikbaar zijn in het Duits? Dan hadden André Demedts en Fred Germonprez ook een plaatsje moeten krijgen: ze hebben het op de Duitse boekenmarkt lang niet onaardig gedaan, zijn dus herkenbaar. Relatieve bekendheid in het eigen taalgebied? Waarom dan geen Willy Spillebeen of Lode Zielens, geen Herman Brusselsmans of Brigitte Raskin? Ging het om kwaliteit? Heeft Daniël

[p. 142]

Robberechts geen enkele verdienste? En dan heb ik het enkel over ontbrekende Vlaamse auteurs. Ligtvoet en Van Nieuwenborgh noemen hun selectie ‘naturgemäss willkürlich’. Ze hebben gelijk, maar waar halen ze het recht daartoe?

Het tweede deel van dit boek bestaat uit twintig op zich wel aardige opstellen over een bepaald thema. De keuze is zeer uitgebreid en gaat van Cees Nooteboom en de Nederlandse literatuur in Duitsland, over Vlaams katholicisme en Hollands calvinisme, via Duitse schrijvers in ballingschap in Nederland (1933-1940), tot bijvoorbeeld Amsterdam als literair centrum. Daar zijn ook een opstel over de Friese literatuur en eentje over de letterkunde in het Afrikaans bij. Dit laatste is natuurlijk onzin: de literatuur in het Afrikaans is minder omvangrijk maar even rijk en verscheiden als de Nederlandse en kán gewoon niet tot haar recht komen in een opstel van vier pagina's.

Aan het eind staat nog een lijstje van literaire tijdschriften in Nederland en Vlaanderen, en een kaartje van het taalgebied. Slotsom: Die niederländische und die flämische Literatur der Gegenwart is zeker niet de geschiedenis van de hedendaagse Nederlandstalige literatuur die in het Duits ontbreekt (cf. de samenstellers in de inleiding). Het boek geeft veel gehakselde informatie, maar beslist geen overzichtelijk ‘Gesamtbild’.

De Friezen moeten het in het boek van Ligtvoet en Van Nieuwenborgh stellen met drie hele pagina's! Ze hebben dan maar voor zichzelf gezorgd. Bouke Oldenhof heeft een aantal teksten geselecteerd en bondig ingeleid voor Frisian Literature Today / Friesische Literatur heute (ISBN 90-70098-40-7). Dit werk wordt in één band aangeboden in het Engels en het Duits en heeft niet de pretentie allesomvattend te zijn: noch in het Duits noch in het Engels staat er een lidwoord in de titel. De bijtitel is nog explicieter: ‘a choice of contemporary Frisian literature.’ Er zijn gedichten of prozafragmenten opgenomen van twintig schrijvers. De Duitse vertaling is van Ard Posthuma (de gedichten) en Annette Löffelholz; de Engelse van Jabik Veenbaas, met advies van Thomas Johnston. Waarschijnlijk om budgettaire redenen zijn de Friese originelen niet opgenomen; dat is jammer. Deze kleine keuze teksten blijkt een uitstekend voorgerechtje te zijn. Ik geloof Tineke Steenmeijer-Wielenga nu onvoorwaardelijk als ze schrijft: ‘Dabei verdienen es einige friesische Autoren durchaus, durch übersetzungen - und dann nicht nur ins Niederländische - einer grösseren Leserschaft bekannt zu werden.’ (Die niederländische und die flämische Literatur der Gegenwart, p. 145). Ik kan belangstellenden alleen maar aanraden gebruik te maken van het in Frisian Literature Today gedane aanbod meer informatie te vragen bij het Frysk Letterkundich Museum & Dokumintaesjesintrum (Grutte Tsjerkestrjitte 212, NL-8911 EG Ljouwert).

Terug naar de Nederlandse letteren. Of liever: naar de Vlaamse. Want de Nederlandse taal mag dan al ‘une et indivisible’ zijn, er zijn immers toch twee mentaliteiten en visies, nietwaar. Zie p. 28 van de bloemlezing Noordzuid/Nordsüd - Hedendaagse dichters uit Vlaanderen (uitgegeven door het Gentse Poëziecentrum en het P.E.N.-Centrum Vlaanderen - ISBN 90-70968-79-7). Daarom hebben de Vlamingen ‘cavalier seul’ gespeeld. Hugo Bousset, Stefaan van den Bremt en Mark Insingel hebben voor dit boek 34 ‘voor de gelegenheid gecanoniseerde dichters uit de periode 1945-1993’ gekozen, ‘van alle strekkingen en stromingen’ die - op voorwaarde dat ze nog in leven waren - ‘zelf vijf gedichten uit hun oeuvre mochten kiezen. Die gedichten werden vertaald door de gerenommeerde vertaalster Maria Csollány.’ Uitgaande van die 34 uitverkorenen heeft Mark Maes van Brussel een inleiding geschreven die uiteraard niet van vooropgezetheid vrij te pleiten is. Criteria voor de selectie worden niet meegedeeld. Kwaliteit is misschien het voornaamste element geweest, al is er best nog een dozijn dichters te vinden die vijf even goede gedichten hadden kunnen insturen. Een paar opvallende afwezigen, voor de vuist weg: Karel Jonckheere, Willy Spillebeen, Patrick Conrad, Mark Dangin, Aleidis Dierick, Herwig Hensen, René Verbeeck... Deze bloemlezing draagt een naam die niet meteen voor duidelijkheid zorgt: wat is hier noord en wat zuid? Ze bevat in grote meerderheid goede poëzie, maar uitgegeven ‘naar aanleiding van de Frankfurter Buchmesse 1993’ wordt ze een bedoening waarvan de bedoeling volledig in het ongewisse blijft.

Die opmerking geldt in nog grotere mate voor het vierde en fraaiste boek in dit heterogene pakket: 1 + 1 = 3 (uitg. (Z)OO Produkties, Den Haag - ISBN 90-74009-07-7). De betekenis

[p. 143]

van de titel leest u maar na op p. 12 en 13, ik heb de would-be plezierige uitleg niet begrepen. Het idee voor deze bloemlezing komt van Robert van Rixtel en Hans Bockting, en de samensteller ervan is Atte Jongstra. Deze publikatie wordt voorgesteld als een hoogstandje van uitgevers- en drukkunst, wat het ook wel is, maar op basis van welke criteria de inhoud tot stand kwam, is ook weer niet vermeld. Hier zijn teksten bijeengebracht van 24 schrijvers uit ‘Nederland en Nederlandstalig België’ die zelf korte passages mochten kiezen, ‘die huns inziens sprekend zijn voor hun oeuvre.’ Die passages krijgt de lezer in het Nederlands, Duits en Engels. Ik geloof niet dat ze in het buitenland buitensporig veel indruk zullen maken. Elk fragment gaat echter vergezeld van een zorgvuldig gekozen reproduktie van hedendaagse - uitsluitend Nederlandse - beeldende kunstenaars. Schuilt hierin het waarom van dit mooi ogende geschenkboek?

Als er al een strategie achter al deze publikaties zit, is het misschien een strategie van de grootst mogelijke verscheidenheid geweest. Alleen al het lijstje van de samenstellers is opmerkelijk: Ligtvoet, Van Nieuwenborgh, Bousset, Van den Bremt, Insingel, Jongstra... Men kan zich afvragen of het bestede geld - het Friese uitgezonderd - niet even goed of beter was uitgegeven voor één studie over de huidige Nederlandstalige literatuur, in b.v. het Duits en het Engels, dieper gravend en breder van opzet, een studie die kans zou maken op een veel langer bruikbaar leven dan het materiaal dat nu voorligt beschoren is. Maar de versnippering mag niet verbazen, aangezien ook de subsidiërende instanties zo versnipperd zijn: het Nederlands Literair Produktie- en Vertalingenfonds, het ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, het ministerie van WVC... Dat euvel hebben de jeugdschrijvers naar mijn gevoel kunnen vermijden. Hun Nice to meet you. A companion to Dutch & Flemish children's literature komt me voor als vollediger en overzichtelijker (ISBN 90-9006417-6). Joke Linders en Marita de Sterck hebben met deze ‘companion’ goed werk geleverd, net als de vertalers Engels Jan Michael en Rina Vergano. Want ja, dit boek is niet in het Duits maar in het Engels uitgegeven. Het bevat een omstandige schets van de ontwikkelingen in Nederland, idem voor Vlaanderen, bio-bibliografische notities over ruim 160 auteurs (met vermelding van wat van hen vertaald werd), een lijst van hun vertalers (het Iberische schiereiland is opvallend goed vertegenwoordigd), een lijst van met Nederlandse en Vlaamse prijzen bekroonde jeugdboeken, van instituten en organisaties die zich met jeugdliteratuur bezighouden, van tijdschriften en van uitgevers van kinder- en jeugdboeken, Nice to meet you lijkt me een zeer nuttig instrument. Tenslotte nog een mooi ‘toemaatje’, met name de catalogus van een reizende overzichtstentoonstelling die werk te zien gaf van Nederlandse en Vlaamse kinderboekillustratoren: Grenzeloos en toch op eigen benen. De tentoonstelling was in de loop van 1993 vooral in Duitsland te bezichtigen. Het boek heeft aan de buitenkant slechts één titel, het Duitse Grenzenlos und Eigenständig, maar is binnenin tweetalig, Duits en Nederlands. De catalogus bevat werk van 27 illustratoren, onder wie zeer bekende namen als Dick Bruna, Tonke Dragt of Peter Vos. Een leuke wegwezer, deze catalogus.

Jan Deloof