Ons Erfdeel. Jaargang 37

Film

Belle van Zuylen

Jaren lang werkte de Nederlandse cineaste Digna Sinke aan haar scenario over Belle van Zuylen, een van de weinige achttiende-eeuwse adellijke Nederlandse dames die uit het keurslijf van borduurwerkjes en salonbezoek wist te ontsnappen en een eigen carrière tot stand bracht.

Isabelle van Tuyll van Serooskerken van Zuylen (1740-1805) verhuisde na haar huwelijk met Charles-Emmanuel de Charrière naar Zwitserland en maakte als Madame de Charrière naam als Franstalige schrijfster van intelligente brieven, romans, toneelstukken en pamfletten. Haar eerste boek Le Noble, waarin zij haar eigen stand, de adel, zeer kritisch beschrijft, publiceert ze anoniem op 23-jarige leeftijd. In 1784 verschijnt haar novelle Mistress Henley, gevolgd door Lettres Neuchâteloises en Caliste ou Lettres de Lausanne. Met deze laatste roman maakt zij furore in de Parijse salons, waar zij onder andere de latere diplomaat en schrijver Benjamin Constant ontmoet.

Voor haar derde lange speelfilm na De stille oceaan (1983) en Boven de bergen (1992) putte

[p. 136]

Will van Kralingen als Belle van Zuylen.

Digna Sinke uit de persoonlijke correspondentie en het uitgegeven oeuvre van Van Zuylen. Zij beperkte zich in haar biografie tot een gepassioneerde episode uit Van Zuylens leven: haar acht jaar durende vriendschap met de veel jongere, onstuimige Benjamin Constant (1767-1830).

Het is interessant om te zien hoe Belle, vervuld van het gedachtengoed van de Verlichting, tegenover de romantische Benj amin haar gevoel boven haar verstand laat prevaleren. In hun levendige correspondentie legt zij haar ziel bloot en vertrouwt hem al haar gedachten en verlangens toe. Maar wanneer hij haar (geestelijk) ontrouw wordt en zich gaat wijden aan zijn nieuwe liefde, Madame de Staël, zegt zij hem, streng en principieel als zij is, de vriendschap op.

Even streng en principieel als Belle van Zuylen was, is de film geworden die Digna Sinke over haar maakte. De openingsscène toont een voorlees-sessie van Belle in een Parijse salon. In een strakke mise-en-scène en een niets verhullende belichting bewegen de elegant geklede personages zich gedisciplineerd door de ruimte. Zij bedienen zich van vormelijke, afgemeten dialogen in een klassiek-aandoend Nederlands. De stijlvolle totaal-shots worden afgewisseld met subtiele close-ups van het overvloedig bepoederde en opgemaakte publiek, dat achter hand of waaier de aanwezigen becommentarieert. In één scène is de toon gezet en het tijdsbeeld compleet.

Het voelt in dit consequent stilisme min of meer als een stijlbreuk wanneer de jonge Benjamin

Will van Kralingen als Belle van Zuylen en Laus Steenbeeke als Benjamin Constant.

Constant (Laus Steenbeeke) wordt geïntroduceerd als een wat karikaturaal kakelend onbenul. De onmiddellijke warme gevoelens die Belle (Will van Kralingen) kennelijk voor hem opvat, lijken zo op niets gebaseerd. En het kost wat moeite de schrijfster vervolgens te accepteren als een dom giechelig wicht dat met haar jonge vriend verstoppertje speelt in een doolhof. Wat niet wegneemt dat deze scène stijlvol in beeld is gebracht met lange camerarijders, maar met misschien iets te veel kwinkelerende vogeltjes in het geluid.

Digna Sinke heeft de gehele film in beeld gebracht als een Kammerspiel, zonder massascènes, opwindende stadsgezichten of spectaculaire landschappen. Zij blijft haar personages dicht op de huid en concentreert zich vooral op hun conversaties binnenshuis. Dit trekt een zware wissel op de acteurs, die zich voortreffelijk van hun taak kwijten.

In Huize De Charrière in Zwitserland leeft Belle van ontmoeting naar ontmoeting met Constant, met wie zij levendig van gedachten wisselt over het leven, de mens en de politiek. De Franse Revolutie is losgebroken maar wordt, evenals ander werelds tumult, slechts indirect meebeleefd. Wanneer uit brieven van beiden geciteerd wordt, glijden ter visuele begeleiding beelden van landschappen voorbij. Helaas niet die van het Zwitserse of Franse platteland, maar, vanuit budgettaire overwegingen, die van de Hoge Veluwe in Nederland.

[p. 137]

Vooral uit de wijze van informatie-overdracht blijkt de zorgvuldige, zoniet liefdevolle aanpak van Digna Sinke. Zo toont zij de dodelijke sleur in Van Zuylens echtelijk onderkomen in Zwitserland overduidelijk aan met terugkerende scènes waarin de schrijfster met haar schoonzusters de peren uit de boomgaard schilt, kookt en inmaakt voor de winter. De onderlinge verstandhouding tussen de schoonzusters wordt in enkele blikken en dialoogzinnen subtiel ontmaskerd als doordrongen van onbegrip en afkeuring. Alleen Belles dienstmaagd, de vrijgevochten Henriëtte, toont zich ontvankelijk voor de wijsheid van haar werkgeefster, die dan ook weigert haar weg te sturen wanneer ze zwanger is geraakt. Niet alleen hieruit blijkt Belles onafhankelijke geest, waarmee zij menige tijdgenoot wist te choqueren.

Verschillende briefcitaten verduidelijken Belles geestesgesteldheid en toenemende twijfel aan zowel de wereldpolitiek als Constants trouw. ‘Ik lees liever pijnlijke waarheden dan aangename leugens.’ En: ‘Hoe meer ik nadenk hoe sceptischer ik word’. Of: ‘Er bestaat geen waarheid, er is geen zekerheid’. Het is echter maar de vraag of er bij Belle van Zuylen inderdaad, als in Sinkes film, zo'n radeloze emotie bestond over Constants wispelturigheid in zo'n scherpe tegenstelling tot de stijlvolle beheersing in de brieven. Hierin speelt misschien een tegemoetkoming aan filmische drama-wetten mee. De ene, gepassioneerde liefdesnacht in de film zal waarschijnlijk evenzeer een geval van dichterlijke vrijheid zijn, want in alle literatuur is de relatie tussen Van Zuylen en Constant altijd als platonisch omschreven.

Wanneer ten slotte Benjamin Constant door de mand valt als een onverbeterlijke opportunist, wordt dat in de film vooral geweten aan het toedoen van Madame de Staël (Carla Hardy) die als een tamelijk geëxalteerde hysterica wordt neergezet.

Maar dit zijn slechts details in een overigens knappe, oogstrelende en in zijn consequent volgehouden ritme en vormgeving bijzondere film. Het enige echte bezwaar is eigenlijk dat degene die nog niets van Belle van Zuylen afwist, na afloop niet erg veel wijzer is geworden.

Gerdin Linthorst