Ons Erfdeel. Jaargang 37

Benno Barnards spiegelpaleis

In een aantekening achterin presenteert Benno Barnard zijn boek Het gat in de wereld als het tweede deel van een door hem gedroomde ‘genealogische autobiografie’. Als zodanig is het een zelfstandig vervolg op Uitgesteld paradijs (1987), waarin hij zijn levensverhaal van zijn kinderjaren tot 1986 vertelt. In dat jaar vertrok hij met zijn jonge Amerikaanse vrouw Joy voor een eerste bezoek aan haar familie naar de States, waar hij haar grootvader Heinrich Hirschler ontmoette, die in 1923, bij de eerste verschijnselen van de opkomst van het Derde Rijk vanuit Beieren naar de Nieuwe Wereld was geëmigreerd. Daarbij ontvouwde zich voor de auteur een nieuwe familiegeschiedenis, die haar oorsprong in Centraal-Europa en de nasleep van de Eerste Wereldoorlog had, en waar hij voortaan ook deel aan zou hebben. Deze ervaringen riepen, in de laatste bladzijden van het boek, bij hem de hevige interesse op naar de persoonlijke geschiedenis van zijn eigen grootouders, ‘waarin de geschiedenis van deze hele eeuw weerspiegeld wordt als een zonsondergang in een glasscherf’. Daar ligt de kiem van het project dat hij heeft uitgebouwd in de meeslepende vertellingen uit Het gat in de

[p. 121]

wereld, dat zich in de periode 1987-1991 afspeelt. Hij had aan dit boek als motto dit citaat uit Czelaw Milosz' Geboortegrond Europa mee kunnen geven, dat hij elders heeft gebruikt: ‘Het zou voldoende zijn, de draad van het lot van één mens op te pakken om, door deze te volgen, te verzinken in het struikgewas van de onderlinge afhankelijkheid tussen individu en geschiedenis’. Deze onlosmakelijke verbondenheid heeft Benno Barnard een besef bijgebracht ‘waarin het gevoel van eigen onbenulligheid en eigen betekenis elkaar ongeveer in evenwicht houden’. Zijn autobiografisch portret werkt dan ook grotendeels indirect, in de weerkaatsing van de historische spiegel die hij ophangt. ‘Ik’ en ‘Zelf’, zegt hij, zijn ‘onbeholpen woorden, door iedereen gebruikt om te vergeten wat men eerst en vooral is: kind van zijn tijd, zoon van een volk, schepsel van de geschiedenis’.

In Het gat in de wereld betekent die afhankelijkheid in de allereerste plaats dat hij de zoon is van zijn vader, de dominee Willem Barnard, die als dichter bekendheid heeft verworven onder het pseudoniem Guillaume van der Graft.

Daarom herneemt hij in het eerste en het laatste hoofdstuk van dit boek de geschiedenis van zijn kinderjaren in de achttiende-eeuwse pastorie annex tuin in het Gelderse plaatsje Rozendaal, die we kenden uit Uitgesteld paradijs, maar die hij dit keer nadrukkelijk beschrijft vanuit het perspectief van die verhouding. Het is een indringend en aan de hand van concrete feiten beeldend verwoorde verhouding vol ambivalente gevoelens van aantrekking en afstoting, bewondering en angst, liefde en afkeer, die in het opeisen van de eigen identiteit de gedachte oproept aan de bekende ‘vadermoord’, die zich in dit geval echter niet echt voltrekt, maar opgelost wordt in de dubbele beweging van vlucht en blijvende diepe genegenheid. Barnard herkent zijn vader tot in het eigen spiegelbeeld dat hij uit etalageruiten opvangt, en beschouwt zijn levenslange neiging om aan die alomtegenwoordigheid te ontsnappen als pathologisch gedrag. Dat gedrag toetst hij vervolgens aan grote voorbeelden uit de intellectuele en artistieke geschiedenis, zoals Oedipoes, Hamlet en Kafka, die evengoed zijn herkomst hebben bepaald: de verwantschappen maken telkens ook de verschillen zichtbaar, en om dit samenspel is het de auteur zijn hele boek door te doen. Vandaar dat hij voortdurend op zoek is

Benno Barnard (^o1954).

naar in de geschiedenis verborgen verwantschappen en verbanden, zodat zijn persoonlijke levensverhaal de vorm aanneemt van zorgvuldige literaire compositie vol motiefrijmen, waarin alles met alles als in een web samen moet hangen. Een voorbeeld daarvan ontdekt hij nog in de figuur van de predikant-dichter P.A. de Genestet, een romantisch voorganger en tragisch evenbeeld van zijn vader in de pastorie te Rozendaal, die honderdvijfentwintig jaar eerder op precies dezelfde dag als Benno geboren blijkt te zijn.

Het tweede hoofdstuk bevat het relaas van Barnards verblijf in Austin, waar hij gedurende het academisch jaar 1987-1988 in het gezelschap van Joy als ‘writer-in-residence’ aan de universiteit doceerde. Er komen treffende beschrijvingen van bezoeken aan New Orleans, een Sioux-reservaat en Mexico in voor, maar de essentie ligt elders. Daar in Texas, ‘deze saaie uithoek van de wereld’, waar hij bovendien wordt geconfronteerd met het blijmoedige analfabetisme van zijn studenten, voelt de auteur zich, ontheemd, verzinken in een geestelijke leegte. Hij heeft te kampen met faalangst en een totale writer's block, en overmand door verveling en heimwee naar Europa schrijft hij ter compensatie lange brieven aan zijn vader. Deze epistolaire binding is belangrijk, want zij verraadt gelijktijdig zijn vereenzelviging met de cultuur van de Oude Wereld en zijn afkeer van Amerika. In een van die brieven stelt hij een gezamenlijke reis met zijn vader naar Praag in het

[p. 122]

vooruitzicht, en met dit motief trekt hij een draad die uitgesponnen zal worden in het volgende deel van zijn boek. Vanuit zijn gevoel van diepe verbondenheid met Europa, dat decadente continent van zijn ‘vaders’, krijgt hij het bijvoorbeeld aan de stok met Joy's optimistische Amerikaanse geloof in de Nieuwe Mens, en dit motief verwijst anderzijds terug naar het slotgedeelte van Uitgesteld paradijs, waar zich al bij zijn kennismaking met Joy in Brussel een dergelijk conflict had voorgedaan. Op zo'n manier raakt heel Barnards groeiende oeuvre, met inbegrip van de dichtbundels zoals Klein Rozendaal, intern met elkaar verweven.

De tochten naar Praag, Marienbad in Bohemen en Triëst, de eerste twee inderdaad samen met zijn vader, nemen hoofdzakelijk de vorm aan van reizen door de complexe en dramatische geschiedenis van midden-Europa, met daarin de ondergang van de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie ten gevolge van de Eerste Wereldoorlog, de rechtstreekse aanleiding daartoe in het beruchte ‘schot in Sarajevo’ van 1914, en wellicht de verder verwijderde oorzaak al in de dubbelmoord van kroonprins Rudolf van Habsburg in 1889 in het slot Mayerling nabij Wenen, en anderzijds de Tweede Wereldoorlog met de opeenvolgende bezettingen door nazi's en communisten, die allemaal uit die ondergang zijn voortgekomen. De samenhang van die wirwar van algemene historische gebeurtenissen krijgt voor Benno Barnard een concreet menselijke en persoonlijke klank doordat hij ze opschrijft uit de individuele levensverhalen die hem broksgewijs worden verteld door zijn eigen vader en andere ‘vaderfiguren’ als de dissidente schrijver Iwan Klíma, de seksuoloog Slávek en diens schilderachtige oudere vriend, ‘Peppi’ genaamd. Allemaal schrijvers en vertellers dus in wier verhalen, die hij zelf voortzet, de jongere auteur zich voelt opgenomen, met de sterke suggestie dat zijn eigen ‘moderne ziel aan elkaar is gehecht met de rode draad van de geschiedenis’.

In het schitterende hoofdstuk ‘Liefde in het fin-de-siècle’ weeft Barnard zich in in een brok spiegelende literatuurgeschiedenis uit Triëst, weer een ander knooppunt van de Europese geschiedenis. In deze stad volgt hij de voetsporen van de schrijver Italo Svevo - vriend van Joyce, die in Triëst een deel van Ulysses schreef - met wiens antiheld uit de beroemde roman Bekentenissen van Zeno (1923) hij zich verregaand identificeert: die ‘gefrustreerde burgerman en tragische clown’, parodie op ‘een soort romanticus verdwaald in de 20e eeuw’. Deze roman draagt eveneens op iedere bladzijde het stempel van de oude dubbelmonarchie, en eerder al, nog thuis, had voor Barnard de spiegel van zelfherkenning al gewerkt onder het lezen van Svevo's brieven uit Autobiografisch profiel, waarin de Italiaanse schrijver tegenover zijn vrouw Livia herhaaldelijk maar vruchteloos dure eden zweert zijn zware rookverslaving te zullen opgeven. Vervang Livia door Joy - beide vrouwen hebben trouwens hetzelfde lange blonde haar - en je zit midden in Barnards echtelijke ruzies om precies dezelfde reden. Een personage uit Svevo's brieven is ook zijn dochtertje Letizia - het Italiaanse equivalent van Joy! - die inmiddels een stokoude dame geworden is. Barnard spoort haar op, brengt haar een verrassend bezoek en constateert hoe goed zij, net als hij maar anders, op haar vader lijkt.

Als veelkantig, uit een massa indirecte spiegelingen samengesteld, ‘min of meer picassiaans’ zelfportret is Het gat in de wereld een uniek boek, mede op grond van de prachtige taal en stijl waarin het van begin tot eind geschreven is.

Paul de Wispelaere

benno barnard, Het gat in de wereld, Atlas, Amsterdam, 1993, 278 p.