Ons Erfdeel. Jaargang 37

De creatieve onvrede van Sybren Polet

Elk boek dat je leest, verdient het dat je alles wat je eerder gelezen hebt (in het algemeen maar zeker van de auteur in kwestie) uit je hoofd zet, maar sommige boeken verdienen het meer dan andere. Dat was de eerste gedachte die me door het hoofd schoot toen ik De creatieve factor van Sybren Polet ter hand nam.

Van Polet heb ik ongeveer alles gelezen wat hij heeft geschreven - en dat is niet weinig -, maar in mijn waardering zit een kentering: aanvankelijk las ik (vooral) zijn romans met enthousiasme, maar in het begin van de jaren zeventig begon ik me aan allerlei kleinigheden te ergeren (zijn neologismen, zijn citatenmanie) en spoedig ook aan meer essentiële aspecten (het gedweep met de wetenschap, de stelligheid van zijn toon), zozeer zelfs dat ik zijn boeken op een gegeven moment alleen nog maar met de grootste moeite kon lezen. Die kentering had vermoedelijk niet veel met privé-idiosyncrasieën te maken, want ongeveer in diezelfde tijd kreeg Polet meer kritiek te verduren van (voormalige) bewonderaars.

Is zoiets voor een auteur al altijd vervelend, in dit geval leek het nog dramatischer omdat Polet zich door mensen in de steek gelaten voelde die hij als zijn geestverwanten beschouwde (grofweg: de auteurs rond het tijdschrift Raster). Het is niet onwaarschijnlijk dat deze verwijdering ertoe heeft bijgedragen dat Polet in de loop van de jaren tachtig vrijwel volledig uit de literaire openbaarheid verdween; het leek alsof hij in zijn creatieve vermogens was aangetast, en dat gaf mij, al sta ik nog steeds in grote lijnen achter mijn kritiek van destijds, een onaangenaam gevoel. Ik hoopte dat Polet ooit zou terugkomen met een boek dat alle kritiek zou doen verstommen. Dat was de reden dat ik meer dan gemiddeld nieuwsgierig aan De creatieve factor begon.

Voor wat volgt is het nodig dat ik iets duidelijker aangeef wat me in het werk van Polet was gaan tegenstaan: dat had te maken met de manier waarop hij zich steeds nadrukkelijker opwierp als theoreticus èn kampioen van een bepaald soort experimenteel proza (‘ander proza’ noemde hij het zelf) dat hij scherp afzette tegen het ‘traditionele’ proza. Polet leek te geloven dat de kwaliteiten van een boek recht evenredig toenamen met het experimentele gehalte ervan. Het opvoeren van dat experimentele gehalte leek in zijn ogen een op zichzelf staand doel te worden, iets wat je kon afdwingen en wat tot op grote hoogte een kwantitatieve aangelegenheid was. Hoe meer materiaal van elders, van binnen en buiten de literatuur, in een boek is opgenomen, en dan ook nog liefst onbewerkt, des te experimenteier, respectievelijk des te beter leek dat boek in zijn ogen te worden. Polets werk kreeg dan ook zowel op macro- als micro-niveau een steeds gewilder, kunstmatiger karakter: alomvattende maar zeer doorzichtige structuren (bij voorbeeld in De sirkelhewoners, 1970) aan de ene kant, gedrochtelijke neologismen (vooral in Xpertise, 1978) aan de andere kant. Al zijn boeken uit de jaren zeventig leden in mijn ogen aan overdaad,

[p. 119]

Sybren Polet (^o1924).

pedanterie en megalomanie; ik proefde er een als avontuur en waagstuk vermomde steilheid en zelfingenomenheid in die me niet beviel.

En toen verscheen De creatieve factor. Amper was ik in het boek begonnen, of ik meende dat al mijn goede voornemens voor niets waren geweest. Toen ik de titel in combinatie met de ondertitel (‘kleine kritiek der creatieve (on)rede’) tot me liet doordringen, werden mijn oude, naar een uithoek van mijn hersens verbannen ergernissen onmiddellijk gemobiliseerd. Polet, dacht ik, is in al die jaren niets veranderd.

Dit is wat me aan de titel in combinatie met de ondertitel stoort: Polet noemt zijn boek een ‘kleine kritiek’, en dat voor een werk van bijna vierhonderd bladzijden. Dat noem ik valse bescheidenheid, en dat is de hoogste vorm van onbescheidenheid. Onbescheiden vind ik ook het aanleunen tegen Kants Kritik der reinen Vernunft. Irritant vind ik het gebruik van het niet bestaande woord ‘onrede’. Lelijk is de opeenstapeling van abstracta in titel en ondertitel. Lelijk is ook de herhaling van het woord ‘creatieve’ in de ondertitel. Toen ik me dat alles realiseerde, heb ik even geaarzeld of het wel enige zin had dat ik dit boek las.

Die twijfel werd door de lectuur van de eerste pagina's alleen nog maar aangewakkerd. Polet grossiert daar in vaagheden, algemeenheden en dubieuze stellingen. Ik citeer een paar betrekkelijk willekeurige zinnen uit de eerste bladzijde van de inleiding, waarin hij een intentieverklaring aflegt: ‘De nadruk zal komen te liggen op het woordproces, niet op het vormgevingsproces. Tussen het taalproces en het inventieproces in het algemeen bestaat geen wezenlijk verschil, het gaat allemaal om een en dezelfde wijze van denken: in beelden, woorden, formules, vormen, ongeacht of het chemische formules, muzikale ideeën, metaforen of ritmische woordsequenties zijn’. Dat zijn om te beginnen vier samenstellingen met ‘-proces’. Geen van die vier woorden is in de voorafgaande zinnen eerder gebruikt, bij minstens twee ervan kan ik me niks voorstellen (woordproces, taalproces). Betekenen die woorden hetzelfde? Waarom legt Polet niks uit? Waarom gooit hij alles op één hoop? Dat er geen wezenlijk (wel een onwezenlijk?) verschil tussen taalproces en inventieproces zou zijn, is een lichtelijk absurde nivellering voor de lezer die zich nog geen idee van zo'n verschil heeft kunnen vormen. Tot overmaat van ramp voegt Polet er deze zin aan toe: ‘Uiteraard kan in dit stadium lang niet alles bewezen worden (...)’, waarbij vooral de tijdsbepaling (‘in dit stadium’) pedant klinkt: het is de standaardformulering waarmee carrièrebeluste denkers die te veel hooi op hun vork nemen sinds jaar en dag om geduld vragen bij de sceptische lezer.

Twee pagina's verder verzekert de auteur ons plompverloren dat de creatieve rede ‘in dit geval’ op hetzelfde neerkomt als de creatieve onrede - einde alinea, het komt nog steeds niet in hem op nu eens uit te leggen wat dat vreselijk woord ‘onrede’ nu eigenlijk betekent. Weer twee pagina's verder lees ik: ‘Maar het is duidelijk dat dezelfde processen overal gaande zijn, van wetenschap tot politiek’. Maar dat is allerminst duidelijk. Sterker: ik weet nog steeds niet bij benadering waar Polet het over heeft. Dezelfde processen? Ja, maar welke?

Enfin, zo vergaat de lust je al gauw. En het wordt nog erger. Bij voorbeeld als Polet uitlegt hoe hij zijn bronnen citeert. Alleen ‘degenen die het eerst bepaalde ideeën verwoord hebben’, worden aangehaald, belooft hij. Maar in de daaraan voorafgaande zin zet hij de woorden ‘nieuwe rangschikking’ tussen aanhalingstekens en vermeldt er tussen haakjes achter wie hij voor deze combinatie dank verschuldigd is: Pascal! Twee vragen: bestaat er een patentrecht op losse woorden en combinaties van twee woorden, ook de meest banale? En hoe weet Polet dat de combinatie ‘nieuwe rangschikking’ het eerst door Pascal bedacht is? Zo kun je achter ‘elk woord’ (Luther) wel ‘een vindplaats’ (Heidegger) vermelden. Curieus is trouwens dat Polet zijn belofte drie bladzijden verder alweer vergeten is. ‘In 1575 verscheen al

[p. 120]

het eerste theoretische geschrift over de creatieve intelligentie, geschreven door de Spaanse arts Juan Huarte’, maar een paar regels verder blijkt hij toch niet degeen te zijn die met de eer voor de in dat boek ontvouwde ideeën mag gaan strijken, want dat is de Arabische cultuurfilosoof Ibn Chaldoen (1332-1406), die in de zeer indrukwekkende bibliografie Ibn Khaldoun heet en daar met liefst drie werken acte de présence geeft.

Opmerkelijk is trouwens hoe weinig Nederlandse auteurs Polet daar vermeldt. Zelfs het belangrijkste boek dat er de laatste tien jaar op dit gebied verschenen is - Sem Dresdens Wat is creativiteit? (1987) - noemt hij niet. Een kwaadaardig vermoeden dringt zich op: Polet duldt niemand in zijn nabijheid, deze gigantomaan van de creatieve (on)rede is een doofstomme op het vlak van de alledaagse communicatieve rede.

Het zal na dit alles verbazen als ik zeg dat ik een aantal hoofdstukken uit De creatieve factor tòch met genoegen gelezen heb, waarschijnlijk ook wel omdat het gaandeweg duidelijk wordt dat Polet het, zijn algemene pretenties ten spijt, vooral over zichzelf heeft. Wat me aan zijn werk irriteert, verkoopt hij hier als universele eigenschappen van de menselijke creativiteit. Dat begon me vooral vanaf het zevende hoofdstuk op te vallen. ‘Frustratie en dynamiek’ heet dat hoofdstuk, creatieve dynamiek zou een gevolg zijn van frustraties. Polet parafraseert de psychoanalyticus Ferenczi, die meende dat ‘de megalomane drang naar autarchie en zelfvoorziening ook voortkomt uit de reactie op hevige oncontroleerbare aandriften als hongergevoelens, luchthonger (ademnood) en ontlastingsdrang. Het zou ons eerste creatieve antwoord kunnen zijn op het rigoureuze dictaat van het lichaam, dat in de prenatale staat gewend was al zijn lichamelijke wensen bevredigd te zien en wel onmiddellijk’.

De kern van Polets ideeën over creativiteit is dezelfde: creativiteit is een compensatieverschijnsel, zonder frustraties geen schrijverschap. Men kan de schrijver ook zien ‘als een androgyne narcist’, stelt Polet, ‘hij gaat zwanger van zichzelf, baart zichzelf en voedt zichzelf, dat wil zeggen, hij houdt zich al schrijvend in leven, in dubbele zin. Op een permanente (her)geboorte volgt een permanente (her)groei, ofwel pedomorfe zelfbevruchting’. Interessant vooral op het anekdotische vlak, is wat Polet te vertellen heeft over het narcisme van de schrijver, zijn wereldvreemdheid en zijn alles overheersende obsessie met zichzelf. Grote schrijvers, zegt hij Balzac na, ‘zijn de slaven van hun idee; en deze geheimzinnige macht is jaloerser dan een vrouw, ze absorbeert hen, ze doet hen leven en doodt hen te harer nutte’. Dat is precies de reden waarom ik in het algemeen meer van kleine schrijvers hou.

Naarmate het boek vordert, krijgt Polet weer meer theoretische, soms zelfs regelrecht sciëntistische pretenties, wat betekent dat het vaagheids- en oncontroleerbaarheidsgehalte andermaal irritante vormen aanneemt. Hoeveel creatieve (on)rede bevat deze zin: ‘Hoe het ook zij, een uitgesproken begaafdheid is misschien ten dele een kwestie van erfelijkheid - en/of een andere vorm van voorbestemdheid -, terwijl daarnaast sociale, familiale en individueel-psychologische factoren een min of meer bepalende rol spelen’.

Cyrille Offermans

sybren polet, De creatieve factor. Kleine kritiek der creatieve (on)rede, Wereldbibliotheek, Amsterdam, 1993, 394 p.