Ons Erfdeel. Jaargang 37

Zoekende woorden
Over ‘Geduldig gereedschap’ van Rutger Kopland

In Koplands bundel Dit uitzicht (1982) stond voorin een sceptisch, met alle metafysica afrekenend motto naar Caeiro dat begon met de regels: ‘God zij dank dat stenen slechts stenen zijn, / En rivieren niets dan rivieren, / En bloemen alleen maar bloemen’, maar in de daarop volgende gedichten wordt, onder meer door het stellen van vragen zonder vraagtekens (‘Ik heb geen antwoord’), de vaart er volop ingehouden, op zoek naar een ‘volmaakt open einde’. ‘De morgen aan de rivier, / morgen waarin hij eindelijk / niets meer zal zijn / dan de rivier’ ligt nog in het zeer verre verschiet, de landmeter die hier aan het werk is, ‘is gelukkig met het zoeken’, te meer daar deze een schepping is van een dichter die zich zeer goed bewust is dat schrijven over iets buiten hem, meteen óók betekent: schrijven over ‘het leven’.

Dankzij de dingen (1989) is doortrokken van het besef dat dingen niets over zichzelf zeggen dan [...] dat wij gemaakt zijn van tijd en dat wat er is, altijd al was en altijd zal zijn, tijdloos is, buiten ons, dat wij dat niet kennen, omdat wij ons hechten aan iets dat er buiten ons nooit is geweest, en er nooit zal zijn.

Zo formuleerde Kopland het in zijn Dankwoord (1988) en in de bundel voegde hij daar een poëtisch commentaar aan toe, dat duidelijk maakt hoe dodelijk het zou zijn als we op de gestelde vragen antwoorden zouden weten of als we voor dat wat of iets de woorden zouden kunnen vinden: ‘maar het is de dood die zoekt naar / woorden voor het moment waarop / ik, en wat hij ook zegt, / ik ben het.’ Een (het) antwoord kan nooit het gezochte ‘volmaakt open einde’ zijn, eerder doodt het juist dat waar het om ging.

[p. 114]

Rutger Kopland (^o1934).

En gaat, want Geduldig gereedschap (1993) haakt hier met de eerste gedichten uit de reeks Dichtgroeiende weg (Overigens eerder afzonderlijk in een mooie uitgave verschenen bij uitgeverij Herik) op in: ‘Maar god zij dank zijn woorden alleen / maar woorden en is een stem alleen // maar een stem, is een huis niet meer / dan een huis. Wat en waar je ook zoekt’. Zo herschrijft Kopland Caeiro: wat en waar je ook zoekt, je vindt woorden en die zullen het wat of iets, waar Kopland het over heeft, nooit dekken, laat staan er mee samenvallen. Dat klinkt op eerste gehoor somber, maar de dubbelzinnige (Al in het eerste gedicht uit de eerste bundel blijkt dat de dichter het geloof in een albestierende God achter zich heeft gelaten.) toevoeging ‘god zij dank’ laat zien dat het als iets positiefs ervaren wordt, omdat, denk ik, daarmee tenminste de voortgang verzekerd is. Als ‘de woorden voor het moment waarop’ gevonden zouden zijn, waren het meteen de laatste. Het eerste gedicht van de reeks met de typerende titel (Ik kan me nauwelijks voorstellen dat Kopland bijvoorbeeld gekozen zou hebben voor een ‘voltooide’ tijd: Dichtgegroeide weg) zet de toon: ‘Het verhaal over deze weg kan kort zijn. / [...] maar // geen enkel verhaal is dat ene [...] ook dit verhaal doodt / de tijd niet, er is een ander verhaal, // maar dat is oneindig veel korter’. Er is niet één verhaal waarin het ‘nu’ te vangen is, en als het er al zou zijn dan zou het ‘oneindig veel korter’ moeten zijn, zodat het de tijd wèl zou doden, - waardoor het dus niet te vertellen is, het ‘nu’ is niet in te palmen, want: ‘nu / ik zie hoe het gebeurde toen het al voorbij was’. De bundel is doortrokken van het besef van de voortstromende tijd (‘terwijl alles nog stroomde en niets bleef’) en het is opvallend dat Kopland in het eerste gedicht niet spreekt van gedichten, maar kiest voor het woord verhalen. Het subtiele, maar essentiële verschil zit er natuurlijk in dat gedichten zich a.h.w. door hun (korte) vorm tegen de tijd verzetten, een momentopname zijn, terwijl verhalen zich naar de tijd voegen. Koplands antwoord in deze bundel op de ongrijpbaarheid van de tijd is dat hij de dingen omspeelt met woorden, hetgeen ook zichtbaar is aan de ruimere opzet van de gedichten en hoorbaar aan de brede toon, die men elegisch zou kunnen noemen, als dat niet teveel aan een klaagzang deed denken.

Op bladzijde 11 vergelijkt de dichter woorden (en dus verhalen en gedichten) met ruïnes: ‘Er zijn nog woorden, maar ze gaan over de dingen / tot die er niet meer zijn, zij gaan als de tijd, / niet terug, niet voorbij, maar zoals een ruïne’. Ook de woorden kunnen de tijd niet keren (‘Er is geen moment / waarin, dit moment zich herhaalt’), ze zijn t.o.v. de voorbijgaande, voorbije werkelijkheid slechts ‘ruïnes’, onvolmaakt, maar het, desnoods ruïneuze, verháál over één ogenblik houdt het altijd langer uit dan het moment zelf.

Een dergelijke steen-metafoor speelt ook een rol in Paar in steen (p. 21): ‘Maar nu we dit zijn, een paar dat zichzelf omarmt in / steen, dit gebaar zo vanzelfsprekend als alleen // een steen spreekt, maar waarvan dus, van onze angst, / van ons verlangen, om een te zijn, uiteen te vallen.’ De geraffineerde kruisstelling, die maakt dat een lezer niet klakkeloos angst met ‘uiteen te vallen’ en verlangen met ‘een te zijn’ kan verbinden, werpt een licht op de bron van Koplands schrijverschap; er is tegelijkertijd óók verlangen om ‘uiteen te vallen’ en angst om ‘een te zijn’, want geen enkel verhaal is dat ene.

Ron Elshout

rutger kopland, Geduldig gereedschap, Uitgeverij G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1993, 40 p.