Ons Erfdeel. Jaargang 37

[p. 109]

Vroman met boodschap

Leo Vroman schrijft op een heel bijzondere manier ‘natuurpoëzie’. Geen dichter slaagt er zo goed in het idee te geven dat gedichten over de natuur met het onderwerp samenvallen. Verzen over beestjes en dieren lijken bij Vroman zelf wel pootjes te hebben, grillige uitstulpingen van taal, ontwikkeld met dezelfde spontaniteit als waarmee dat bij ‘lager’ georganiseerde wezens in de natuur kan gebeuren. En Vromans biologieboek kent heel wat meer levensvormen dan het officiële, van het onbeschrijflijke wezentje Jeldican dat in een van zijn vroege bundels ‘koppeltje-beentje’over de heide rent, tot bijvoorbeeld het ‘bleekdier’ dat in De godganselijke nacht, zijn nieuwste bundel, als een bovenbaas in 's dichters schedel zit opgesloten.

Dit samenvallen van natuur en poëzie schept onbegrensde mogelijkheden en dat heeft Vroman in deze bundel misschien het mooist verbeeld in het lange gedicht ‘Een soort van ziel in negen delen’ (in 1990 al afzonderlijk verschenen bij Uitgeverij Herik):

Ik stel mij daarom van tevoren
bij voorbeeld voor
dat kogels mijn hersens doorboren
en het hoofd behoorlijk uiteenspat
en wat klieders nu zonder lijk
dus ook zonder blijk van verlegenheid
doodnuchter door blijven werken.

Negen surrealistische wereldjes ontstaan dan, en daaraan ontbreekt natuurlijk Tineke niet, want de intimiteit met die geliefde is uit Vromans poëzie niet weg te denken, zelfs niet als het brein, het ‘bleekdier’, in negen ‘klieders’ is uiteengespat:

‘Blijkbaar is Tineke dromen
met zoveel borsten tussen
haar haar en de kanten zomen
van het kussen zwaarder
dan het kussenhaar’

En de dichter zelf, hij fantaseert in ‘Iets voor onbegrijpelijkheid’ hoe hij na ‘millennia van het verstenen’ als ‘lijkesteen’ (wat een mooi synoniem voor ‘fossiel’) door drie Novengralen in de lagen van het paleobombardium wordt ontdekt. De versteende resten van de dichter blijken wel ‘een soort geribd vooronder / daarin een hart’ te vertonen, maar bestaan ook uit taal. Dit is het fossiel van een

Leo Vroman (^o1915).

dichter en een boek tegelijk en de Novengralen uit de verre toekomst begrijpen er niets van:

Een veelgewielde

polijster zet zich aan mijn schrift.
Het beeld van pagina na pagina
wordt vrijgepoetst en vastgelegd en weer verkeerd
maar gedecodeerd als tijdloos weergegeven.
Mijn handen brokkelen even
van behulpzaamheid.

Vanuit een soortgelijke verbeelding ontstond nog een ander gedicht in de bundel, ‘Gesloten boek’, met de beginregels: ‘Er wordt een boek gemompeld in jouw bloed / door duizend soorten bladzijlange proteïnen’.

Dit alles is meer dan een literair spel. In de metafoor van het samenvallen van de natuur en de poëzie, of de natuur en de dichter zelf, drukt Vroman, bioloog en dichter, zijn nauwe betrokkenheid bij de natuur uit en dan ontkomt hij er natuurlijk niet aan te reageren op de grote milieuproblemen die in de laatste decennia aan het licht zijn gekomen.

Het gedicht waaraan de bundel zijn titel heeft ontleend, neemt hierbij een centrale plaats in. Het is een verbeelding over de aarde die zelf tenslotte het heft in handen neemt, en in haar einde identificeert de dichter zich met haar:

Onder de aardkorst wijzen de vulkanen
elkaar de breuken in het kooldak aan en
reiken elkaar de geelgevorkte handen

[p. 110]

 

Nog eens diep ademen en dan

 

gaat China verticaal en zinkt Japan

 

 

 

Ach nee aarde ik hen het alleen

 

die mijn einde tot het jouwe heb vergroot

 

ik die mij als een ziener laat verblinden

 

 

 

om van je lieve grondlucht zo meteen

 

onder de bijverschijnselen van de dood

 

toch nog sporen in mij terug te vinden

 

 

 

Als ik aan de afgrond van mijn leven

 

de meeuwen in de stormnacht maar herken

 

Als ik de grond zal voelen beven

 

weer zien dat ik het zelf ben.

Dit gedicht is terecht het titelgedicht van de bundel. Hier blijkt hoezeer de vereenzelviging met de natuur de dichter ernst is, en uitstijgt boven een poëtisch spel met alle vertrouwde - en charmante - Vromanniaanse grilligheden. Het bestaan van de dichter is het bestaan van de natuur.

Geen wonder dus dat Vroman de behoefte heeft zijn protest te laten horen tegen de aantasting van de natuur, zijn woede daarover te uiten.

Zoiets krijgt al gauw het karakter van een boodschap, en hoe sympathiek die ook mag zijn, poëzie met zo'n boodschap is altijd verdacht. En de verzameltitel van de reeks van tien gedichten die aan het milieuprobleem en alles wat daarmee samenhangt, gewijd zijn, doet even het ergste vrezen: ‘Natuur-lijk’; het is een al te opzettelijke woordspeling.

Maar Vroman ontkomt natuurlijk met gemak aan het risico dat zijn poëzie een berijmd pamflet wordt. Hij schrijft immers niet over de natuur maar vanuit de natuur en het gedicht ‘De godganselijke nacht’ maakt afdoende duidelijk dat alle problemen die de aarde en de natuur betreffen, voor hem ‘existentieel’ zijn. De lichte toon die de gedichten in ‘Natuurlijk’ soms hebben, doet niet af aan de grimmigheid van wat toch maar de ‘boodschap’ moet heten:

Draadworm, veenmol en konijn
horen misschien hoe lief en zacht
onze aarde nauwelijks wacht
tot wij uitgestorven zijn.

Schaart de dichter zich in deze strofe met dat ‘wij’ schuldbewust aan de kant van de vijanden van de natuur, op een andere plaats weet hij door zijn herkomst in de evolutie één met de dieren te zijn:

Op de bodem van de zee
waar de palingen behoren
en een wallevis of twee
werd ik destijds zelf geboren.

Vromans perspectief is dat van de natuur als hij protesteert tegen de obsessie van de Groei, tegen de ‘rotregeerders’ die zelfs de ‘Goddelijke Sequoia's’ niet met rust kunnen laten, tegen afval en vervuiling. In zijn fantasie over het verstenen heette de aardlaag waarin hij aangetroffen dacht te worden het ‘paleobombardium’, te vertalen als: Oude Bomtijd. Het aangrijpendst in de reeks ‘Natuur-lijk’ is het gedicht over het kind dat met insecticide doodgespoten werd. ‘Aarde brul toch iets!’ is de machteloze uiting van woede aan het slot.

Vromans nieuwste bundel is een rijke toevoeging aan zijn oeuvre. Hij is er misschien ernstiger in dan tevoren, maar op zijn neiging te spelen met taal en beelden (‘kinderen worden opgegroeid’) moet men zich ook niet verkijken. Hij is even virtuoos in zijn woordgebruik als anders, en geheel zichzelf in zijn warme humaniteit en de liefdevolle omgang met Tineke en kinderen, waarbij de zelfspot niet ontbreekt.

Ik denk dat ik veel anderen vaak
met onze liefde zeeziek maak

En ook de nieuwe bundel bewijst weer overtuigend dat er maar één stroming is waarbij literatuur-historici deze dichter en zijn werk kunnen indelen: het Vromannisme. De Nederlandse poëzie mag blij zijn met zo'n dichter.

Jan van der Vegt

leo vroman, De godganselijke nacht, Em. Querido, Amsterdam, 1993, 109 p.