Ons Erfdeel. Jaargang 37

Lieve Joris: De poorten van Damascus

Lieve Joris is niet het soort nieuwsgaarder dat er alleen bij is wanneer ‘het’ gebeurt. Haar intuïtie leidt haar meer naar slapende vulkanen dan naar de vuurlijn van de actualiteit. Zo schetste ze een onhoudbaar geworden situatie in de Golfregio jaren voor de boel er uiteenbarstte. Ze tekende het Mobutu-regime zoals het zichzelf onmogelijk aan het maken was. Van de Hongaarse democratisering was ze wel ooggetuige - al zaten de meest gehaaide journalisten op dat moment in Berlijn. Maar aan de kant blijven staan is niet voor haar weggelegd.

[p. 107]

Lieve Joris (^o1953).

Lieve Joris is geïnteresseerd in menselijke achtergronden: ze moet kunnen infiltreren in het plaatselijke thuisfront, het vertrouwen wekken van haar contacten, vriendschappen opbouwen. De reden waarom haar avontuurlijke reisverhalen toch nog aan reportages doen denken, is dat ze zich koppig een persoonlijke glansrol ontzegt. Een uitzondering is het korte verhaal Een kamer in Caïro (1982), het enige echt autobiografische wat ze tot nog toe schreef. Rond haar twintigste dreef een conflict in haarzelf Lieve Joris naar het buitenland; maar eenmaal vertrokken uit haar geboortedorp Neerpelt, bleef het verleden aan haar trekken. De Arabische wereld waar ze volledig indook, bood niet de gedroomde geborgenheid. Dat gevoel van desoriëntatie hielp haar om andere volkeren en culturen te begrijpen. Maar langzamerhand werd haar duidelijk dat ze haar eigen persoonlijkheid in dat proces niet kon wegcijferen.

In haar nieuwste boek De poorten van Damascus bezoekt Lieve Joris voor de tweede keer Syrië. Twaalf jaar eerder had ze op een congres in Bagdad een jonge Syrische vrouw, Hala, ontmoet, die ze na afloop naar Damascus gevolgd was. Na de Golfoorlog leek haar oude vriendin haar de ideale persoon om de stemming in de buurlanden van Irak te peilen. Net voor de Israëlisch-Arabische onderhandelingen in Madrid zou dat haar een interessante kijk op het komende vredesproces opleveren. Syrië speelt op het eerste gezicht weer niet zo'n hoofdrol in het Israëlisch-Arabische conflict, maar Lieve Joris laat ons het tegendeel zien. Ze maakt van Damascus onder het bewind van president Assad het gelegenheidscentrum van de Arabische wereld. En Hala mag dan nog open staan voor haar westerse vriendin, de verschillen zijn niet van de lucht. Sinds Joris' vorige bezoek is er zoveel veranderd. Hala's echtgenoot Ahmed zit al twaalf jaar lang opgesloten in de gevangenis, aangegeven door de ‘mukhabarat’, spionnen van het regime die alle marxistisch gezinden lieten oppakken. Al die tijd heeft Hala alleen gewoond met haar dochtertje Asma. Ze bekleedt een functie aan de universiteit, belijdt de islam niet, is alles in acht genomen een progressieve vrouw. Maar ze wordt aan alle kanten ingekapseld.

Dat gebeurt in de eerste plaats natuurlijk door de alamietische hegemonie, de plattelandskaste waar Assad lid van is. Als soennitische stads bewoonster voelt Hala zich minder bedreigd door de fundamentalistisch-sjiitische ‘moslimbroeders’ dan door de machthebbers. De islam zoekt echter een subtieler weg om haar in de hoek te drijven: via de familie. Dat de islamgemeenschap een patriarchale aangelegenheid is waarin de man het voor het zeggen heeft, had Lieve Joris al in haar bezoeken aan de Golfstaten kunnen vaststellen. Maar de vrouwen helpen mee om het traditionele rolpatroon in stand te houden. In Algerije werd haar bijvoorbeeld door een ruimdenkend geachte vriendin de deur gewezen, toen ze haar moeder verweet een verstikkende invloed op haar uit te oefenen. In het niet-fundamentalistische Syrië van tien jaar terug leek Hala te bewijzen dat het anders kon. Maar omdat de meeste mannen sindsdien in gevangenissen verdwenen zijn, zijn de vrouwen in Hala's familie zich gaan groeperen. Haar moeder doet een beroep op haar om alle quasi-gewichtige familieproblemen te regelen, zoals het huwelijk van haar broer. Zo wordt Hala voortdurend op haar verantwoordelijkheden gewezen. Ze steekt niet onder stoelen of banken dat haar relatie met Ahmed op een laag pitje staat. Eigenlijk zou ze het liefst van hem scheiden, maar zijn familie heeft dan weer het recht om haar haar dochtertje af te nemen. Als vrouw alleen staat ze nergens.

Lieve Joris ziet hoe het vuur van vroeger in haar vriendin langzaam maar zeker gedoofd is. Dat stimuleert haar tot soms heftige discussies, maar ze vermijdt ze op de spits te drijven. In Hala's kleine, maar comfortabele woning weet

[p. 108]

ze zich aanvankelijk te beschermd om een conflict te riskeren. Toch bezwaren de ongerijmdheden in Hala's familie haar. Aan gastvrijheid ontbreekt het de Syriërs niet, maar de chaotische drukte in de door kastes verdeelde familiegemeenschap komt op Lieve Joris soms erg vals over. Omdat Hala een bondgenote hard nodig lijkt te hebben, bedwingt ze haar zin voor avontuur. Als die ten slotte toch te groot wordt en ze alleen de stad in trekt, verwijt Hala haar dat ze roekeloos is geweest: de mukhabarat loert overal. Zo ondervindt Joris aan den lijve hoe deze maatschappij door het verdeel-enheers-principe geregeerd wordt. Omdat de actie zich zo opvallend binnenskamers afspeelt, maakt zelfs zij haar angst voor de werkelijkheid buiten tastbaar.

Toch hoort Lieve Joris ook andere klokken luiden - van kunstenaars, intellectuelen en vooral van de oosterse christenen waarmee ze een uitstapje in de woestijn maakt naar de ruïnes van Tadmur. Hun lossere, westerser mentaliteit zorgt voor een verademing, maar in een stad als Aleppo waar Agatha Christie ooit aan haar Murder on the Oriënt Express werkte, is duidelijk dat wat er aan westerse invloeden overgebleven is, een zekere dood aan het sterven is. Terug in Damascus komt Hala's paranoia niettemin des te verstikkender over. Op een filmfestival wordt een zinloze discussie gevoerd tussen het publiek en cineasten die in het westen hun vak geleerd hebben. Zelf verwijt Lieve Joris haar vriendin dat haar principiële veroordeling van alles wat westers is aan één ding voorbij gaat: het sterkt Arabieren in hun fatalistische, doctrinaire overtuiging dat het gelijk enkel en alleen aan hun eigen kant staat, en dat belet hen om mee te spelen in een wereld in volle expansie. Zo zetten ze ook economisch en technologisch de klok voortdurend terug.

Met de op handen zijnde vrijlating van Ahmed op de achtergrond, maakt Lieve Joris een spannende ontdekkingstocht door Syrië - beklemmend en euforisch tegelijk. In extremis weigert Hala's echtgenoot een document te tekenen waarin hij bekent gedwaald te hebben, zodat er in dit lijvige verslag concreet niets opzienbarends gebeurt dat zelfs maar het wereldnieuws zou kunnen halen. Maar Joris' aangeboren empathie, in combinatie met de kritische zin waardoor ze toch altijd zichzelf blijft, maakt dat De poorten van Damascus meer is dan een documentair reisverslag vol westerse clichés. Lieve Joris houdt zich op in wat ze in Een kamer in Caïro hetzelfde ‘niemandsland’ noemt waarin bijvoorbeeld ook V.S. Naipaul zich beweegt. Daarmee probeert ze zich niet meteen met de door haar bewonderde schrijver te vergelijken; alleen de Kafkaiaanse onwaarschijnlijkheid van de Arabische wereld geeft Lieve Joris' proza een fictioneel karakter. Op het einde van het boek zegt Hala haar over haar leven: ‘Als dit een roman was, dan zou er met de hoofdpersonen die met allerlei draadjes verbonden zijn aan de handeling, op dit moment iets dramatisch gebeuren, niet? Ze zouden sterven, of iets in hun leven zou ingrijpend veranderen. Maar hier gaat alles gewoon verder’. Joris' boek hangt inderdaad tezeer aan elkaar van de anticlimaxen, om het een roman te kunnen noemen. Maar dat is haar ambitie ook niet. Lieve Joris heeft haar eigen stijl.

Als je in De poorten van Damascus met alle geweld een ontwikkeling naar een bepaald genre wil zien, dan moet het in de richting van de autofictie zijn. Ondanks haar nooit aflatende aandacht voor de ander, is Lieve Joris meer dan voorheen aanwezig in haar verslag. In haar Golfboek verschool ze zich achter een modieus-afstandelijke vertelinstantie, op haar Kongoreis was ze nog altijd een relatief passieve waarneemster. Pas in De melancholieke revolutie liet ze haar betrokkenheid de vrije loop, en beleefde ze de Hongaarse bevrijding mee als in een roes. In dat boek permitteerde ze zich persoonlijke toetsen die ze voordien nooit zo openlijk had aangeslagen: verdriet, extase, ontroering. De poorten van Damascus toont haar nu als iemand die ondanks al haar ervaring als wereldreizigster, toch haar angst voor het onbekende durft te bekennen. Iemand die bezwijkt voor de geborgenheid van haar gastgezin. Iemand die haar geduld verliest, kribbig wordt, opstandig. Joris' persoonlijkheid is sinds het autobiografische Een kamer in Caïro sterk genoeg om haar reisindrukken te kleuren met haar eigen commentaar. Misschien zal ze zich op een bepaald moment aan een roman wagen. Voorlopig is zeker, dat, hoe minder ze zich wegcijfert in haar proza, hoe krachtiger het wordt.

Karel Osstyn

lieve joris, De poorten van Damascus, Meulenhoff / Amsterdam, Kritak / Leuven, 1993, 274 p.