Ons Erfdeel. Jaargang 37

[p. 105]

Culturele kroniek

Literatuur

Een nieuwe roman van J. Bernlef

De raadselachtige werking van het menselijk brein, met allerhande processen en ontregelingsverschijnselen die zich erin afspelen, heeft van het begin af tot de kenmerkende thematiek van de roman- en verhalenschrijver J. Bernlef behoord. Dit is nadrukkelijk opnieuw het geval in zijn nieuwste boek Eclips, waarin het hoofdpersonage Kees Zomer, een man van middelbare leeftijd, (waarschijnlijk) ten gevolge van een hersenbloeding met zijn auto in een kanaal terechtkomt, zich daaruit redt en daarna gedurende een tiental dagen als een fysiek en mentaal gehandicapte stuurloos door een onherbergzame omgeving ronddoolt tot hij

J. Bernlef (^o1937), aan wie eind 1993 de P.C. Hooftprijs werd toegekend voor zijn poëzie.

uiteindelijk, min of meer hersteld, op bekend terrein arriveert en weer thuis belandt. Na zijn ongeval is hij motorisch gestoord doordat de linkerhelft van zijn lichaam het niet meer doet, en geestelijk is hij getroffen door een combinatie van aandoeningen als afasie en black-out. Zijn taalvermogen is grondig aangetast: hij kan niet meer lezen, ook niet wat hij zelf opschrijft, krijgt de juiste of gangbare woorden voor wat hij wil zeggen niet meer over zijn lippen, en beheerst in het algemeen de normale samenhang tussen woorden, beelden en dingen niet meer. Wat hij dus kwijt is, komt neer op zijn vermogen om de wereld te ordenen in ruimte en tijd, en om tussen zichzelf en de omgeving van mensen, voorwerpen en gebeurtenissen een zinnig verband te leggen. Bovendien heeft de attaque zijn geheugen geblokkeerd, zodat iedere persoonlijke betrokkenheid bij wat hij meemaakt, is weggevallen. In een toestand van totale desoriëntatie, weerloosheid en vervreemding, die door de auteur beklemmend wordt opgeroepen, voelt hij zich ‘zoals een dier zich moet voelen, alleen in de ruimte, zich voortbewegend van een niets naar een nergens’. Ook zijn tijdsbeleving staat haaks op de situatie waarin hij zich bevindt, doordat hij zich associatief alleen nog verre gebeurtenissen herinnert en zo steeds teruggezogen wordt naar het verleden, terwijl hij juist de andere kant op wil. Een aantal van die herinneringsflarden aan zijn jeugdjaren is overigens literair bijzonder mooi.

Het is er Bernlef in deze roman vooral om begonnen te laten zien hoe zijn personage met zijn stoornissen omgaat en ze probeert te

[p. 106]

overwinnen, wat hem schoksgewijs lukt. Kees Zomer worstelt om, hoofdzakelijk via taal, weer greep te krijgen op zijn wereld, communicatie te herstellen, zijn lichaam en zijn spraak weer onder controle te krijgen. Daarbij wordt de lezer er zich gaandeweg steeds sterker van bewust hoezeer de gangbare ordening van de ‘werkelijkheid’ louter een gevolg is van motoriek en bewustzijn, en dat bij deze processen niets vanzelfsprekend is. De roman is daar een overtuigende demonstratie van. Het is verleidelijk Kees' onderdompeling in en opstijging uit het water als een symbolische nieuwe geboorte te zien, waarna de ontdekking en de beheersing van de wereld weer moeten beginnen. Er is inderdaad iets kinderlijks en ongedwongens in de nieuwsgierigheid waarmee hij zijn onbekende omgeving aftast en observeert, zonder dat het hem lukt er een eenheid in aan te brengen. Deze ‘beginnershouding’ wordt nog versterkt door zijn omgang met enkele primitieve zonderlingen die hij ontmoet, en vindt zijn pendant in het chaotische, ten dele braakliggende, desolate landschap vol lacunes waar hij in rondzwerft. Nog terwijl hij in de laatste bladzijden door zijn vrouw naar huis wordt gereden, merkt hij vanuit de auto op: ‘Nee, dit landschap heeft geen enkele consistentie. (...) Niets dan het licht houdt dit uitzicht bijeen. Geen enkele samenhang. Het verbijstert mij dat mensen dat niet zien’. Ook zijn taalgebruik, waarbij hij krampachtig naar verwoording van zijn indrukken en ervaringen zoekt, heeft soms iets verrassends en poëtisch, als bij een kind. Zo zegt hij wanneer zijn transistor het laat afweten: ‘De stroom is dood’. Mooie vondst is dat. Van dezelfde orde is zijn verrukking om de ontdekking van de syntaxis als patroon van regeling, en de manier waarop hij zich vastklampt aan flarden verhaal: mundus est fabula is al een heel oude maar telkens weer opnieuw te verwerven wijsheid.

Is het realistisch en waarschijnlijk dat Zomer in minder dan twee weken behoorlijk is hersteld? In neurologisch opzicht ongetwijfeld niet, maar toch wordt het in de roman literair aannemelijk gemaakt, wat een krachttoer is. Daarnaast zijn er echter romantechnische aspecten waar ik het als lezer moeilijk mee heb gehad, en ze hebben alle te maken met het geïnternaliseerde vertelperspectief in de eerste persoon, waardoor er naar mijn gevoel een ongeloofwaardige splitsing ontstaat tussen Kees Zomer als verteller en als personage. Als verteller van zijn eigen lotgevallen beschikt hij namelijk over een uiterst lucide bewustzijn en een even scherpzinnig als rijk geschakeerd taalgebruik, terwijl hij als personage, zoals hierboven beschreven, ten prooi is aan de grootste verwarring. Zo weet hij als verteller alles wat hij waarneemt feilloos te benoemen, terwijl hij als personage vaak slechts aarzelend en zoekend een voorwerp herkent. Neem een observatie als deze, die we herhaaldelijk in de roman aantreffen: ‘De wind is gaan liggen, het gras in de berm staat recht omhoog, alsof het, net als ik, naar de sterrennevels staart, die als slierten poedersuiker in de nachthemel hangen’. Zo'n fraaie literaire zin komt uit het brein van dezelfde persoon die even later het plaatsnaambord ‘Bergen aan Zee’ niet herkent, en meent dat hij letterlijk in een gebergte is terechtgekomen. Een algemene verklaring voor de toegepaste vertelwijze zou kunnen zijn dat men Zomers verhaal, inclusief de zeer lucide analyses van en commentaren bij zijn ontredderde situatie, opvat als een soort innerlijke monoloog waarmee hij van begin tot eind de gebeurtenissen begeleidt. Uitspraken als deze blijken daarmee dan in overeenstemming te zijn: ‘Van binnen is alles goed geregeld, maar het komt de sluizen niet meer uit’. Maar hoe kan Zomer het verloop van zijn avontuur volgen wanneer hij zich volstrekt niets kan herinneren van wat er na zijn hersenbloeding is gebeurd? In ieder geval staat de lezer aan het eind van de roman voor het paradoxale feit dat hij een verhaal gehoord heeft ‘uit de mond’ van een personage, dat zelf geen weet heeft van wat er zich heeft afgespeeld. En dat blijft vreemd.

Paul de Wispelaere

j. bernlef, Eclips, Em. Querido, Amsterdam, 1993, 168 p.