Ons Erfdeel. Jaargang 36

Publikaties

Talen zonder grenzen

Een jaar geleden werd door Minister Ritzen een Verkenningscommissie ingesteld met als eerste taak ‘een beschrijving van en een oordeel te geven over de produktiviteit, de sterkte en zwakte van het eerste, tweede en derde geldstromen-onderzoek in de Romaanse talen en hun letterkunde en de Germaanse talen en hun letterkunde, met uitzondering van de Nederlandse en Friese taal- en letterkunde’ (art. 3 lid la van het instellingsbesluit). De minister deed dit op grond van de overweging ‘dat het gewenst is een verkenning uit te voeren van het wetenschappelijk universitair onderzoek en onderwijs in de moderne Westerse talen door een commissie van onafhankelijke deskundigen’. De commissie, die uit dertien buitenlandse hoogleraren (zeven leden + zes deskundigen) bestond waaraan een Nederlandse secretaris was toegevoegd, had echter nog heel wat meer te doen:(-1) te adviseren over de plaats en de functie van deze disciplines binnen het Nederlandse wetenschapsbestel en binnen de internationale context, rekening houdend met het wegvallen van de Europese binnengrenzen in 1992,(-2) te adviseren over de vraag welke internationale taakverdeling er dient te zijn op het terrein van de onder art. 1a genoemde talen voor zover het om talen van landen van de Europese Gemeenschap gaat,(-3) de wenselijkheid na te gaan van concentratiepunten voor hoogwaardig onderzoek en de mogelijkheden van internationale samenwerking en taakverdeling, waaraan gekoppeld werd de vraag naar de vereiste minimumcapaciteit van de Nederlandse voorzieningen en de vereiste capaciteit, benodigd voor de samenwerking met andere landen,(-4) te adviseren over de gevolgen van de ‘voortschrijdende internationalisering voor het aanbieden en inrichten van het onderwijs’, waarbij tevens de vraag beantwoord diende te worden naar ‘de mate waarin gebruik kan worden gemaakt van het studeren van die talen in de betreffende EG-landen’. Bovendien werd in art. 3.3 de commissie verzocht een conferentie van (Nederlandse) deskundigen te beleggen ter bespreking van de onderwerpen in de voorafgaande artikelen geformuleerd. Het is het in druk verschenen verslag van deze conferentie dat hier besproken wordt. Afgezien van een voorwoord en een kort nawoord van professor Verhofstadt, de voorzitter van

[p. 787]

de Verkenningscommissie, bestaat het verslag uit drie delen.

Het eerste deel tracht, zoals de titel aangeeft, een rechtvaardiging te geven van de universitaire opleidingen moderne talen. Het bevat zes artikelen: prof. Herrlitz schrijft over de positie van het Duits, prof. Hermans over het Spaans, prof. Korsten over De afbraak van de anglistiek in Nederland, prof. Salverda over Perspectieven voor een internationale neerlandistiek, prof. Wetzels over Taalkunde en het onderwijs van moderne Westeuropese talen in Nederland, terwijl ten slotte dr. McArthur, redacteur van English to-day, in nog geen drie bladzijden schrijft over The study of English and the defence of Dutch.

Het tweede deel handelt over een concreter probleem: de waarde voor de Nederlandse universitaire moderne-talenopleiding van een buitenlands studieverblijf. Het bevat vier artikelen. Twee hiervan, nl. de bijdragen van prof. Van Els en Dr. Bogaards gaan in op de wenselijkheid, mogelijkheden en moeilijkheden van zo'n studieverblijf. Hun bijdragen worden gevolgd door twee stukken, respectievelijk van drs. Hagen, gewijd aan het door Nuffic op verzoek van de Verkenningscommissie uitgevoerde onderzoek naar de mogelijkheden van een studieverblijf voor studenten moderne talen, en van drs. Oostlander, lid van het Europese parlement, die schrijft over de Europese programma's zoals Lingua, Erasmus en Tempus en hun betekenis voor onderwijs en cultuur.

Het derde deel bevat slechts drie artikelen: behalve twee korte stukken van dr. Coopmans en prof. Steinmetz over de stand van zaken betreffende de oprichting van onderzoekscholen voor taalwetenschap en literatuuronderzoek, een artikel van drs. J. Smits, secretaris van het gebiedsbestuur geesteswetenschappen van NWO, waarin hij onder de titel Moderne talen in Nederland: Een kwestie van wetenschap of politiek? een aantal deels historische beschouwingen verenigt zonder overigens op de vraag in de titel gesteld een definitief antwoord te geven. Van de voordracht van prof. De Meijer vinden we slechts de intrigerende titel: Onderzoeksbeleid; Vloek oj zegen? Over de tekst kon de redactie helaas niet tijdig beschikken.

Het is niet mogelijk binnen het bestek van een korte recensie in te gaan op de vele vragen die deze nogal disparate artikelen oproepen. Ik moet mij voor wat betreft de meerderheid der artikelen tot enkele opmerkingen beperken. Nuttig zijn zeker de informatieve stukken van Salverda, Coopmans en Steinmetz. Het waardevolst is echter ongetwijfeld de even heldere als degelijke bijdrage van Van Els, die vele behartenswaardige opmerkingen maakt over het dringend noodzakelijke buitenlandse studieverblijf van Nederlandse studenten moderne talen. Het artikel van Bogaards vormt een welkome aanvulling op het betoog van Van Els.

Bijzonder teleurstellend is evenwel deel 1, qua onderwerp het belangrijkste deel van de bundel. De auteurs zijn er namelijk niet in geslaagd een overtuigende rechtvaardiging te geven voor het behoud van de universitaire moderne-talenstudies in Nederland in hun huidige vorm en omvang. In plaats van verontwaardigd te zijn over het stellen van de vraag door de Verkenningscommissie ‘naar de gronden waarop men de universitaire opleidingen in de moderne vreemde talen in Nederland zou kunnen handhaven in plaats van deze aan buitenlandse instellingen over te laten’, had men haar moeten beschouwen als een welkome gelegenheid om eens en voor al duidelijk te maken waarom de kennis van de drie moderne talen een levenszaak is voor Nederland. Kennelijk nerveus geworden ook door enkele passages in Hoop'92 die suggereren dat overwogen wordt de vakgroepen moderne talen op te heffen dan wel sterk te reduceren, is men bij het bewijzen van het bestaansrecht van deze vakgroepen de verkeerde weg ingeslagen, nl. door hoog, te hoog, op te geven van de kwaliteit van het Nederlandse onderzoek en onderwijs. Zulke orationes pro domo, zo had men moeten inzien, sorteren bijzonder weinig effect. Wat te zeggen bijvoorbeeld van Wetzels' karakterisering van de studie Frans? Ik citeer: ‘In het algemeen genomen studeert iemand ruim twee jaar Franse taal- en letterkunde, en, bij taalkundige belangstelling, daarna: syntaxis en semantiek, fonologie en morfologie, fonetiek, sociolinguïstiek, taalinformatica, taalonderwijskunde, computer-linguïstiek, lexicologie, Romaans, vertalen of communicatiekunde vanuit Frans perspectief’! Deze vakken, zo gaat Wetzels voort, worden onderwezen in een hechte samenhang (sic). ‘In ieder geval gedurende de eerste jaren worden ze gedoseerd gedoceerd, omdat ook (mijn cursivering) letterkunde, cultuurkunde en taalverwerving hun gepaste aandacht krijgen’ (pp. 49-50). En dit alles in een vierjarig studieprogramma! En ook de docenten mogen er wezen. Zo schrijft Wetzels verder: ‘Een universitair docent aan een Nederlandse instelling voor vreemde-talenonderwijs spreekt zijn vreemde taal uitstekend, doet mee aan de ontwikkeling van het beste dat Europa aan taalkundig onderzoek te bieden heeft, en geeft bovendien zijn kennis over taal en taalkunde door aan zijn studenten, merendeels Nederlanders, met alle speciale behoeften van dien’ (p. 50). Kortom, ‘Nederland geldt als het taalkundig Mekka in Europa’ (p. 47). En ook Hermans blaast hoog van de toren: ‘de meeste Nederlandse onderzoekers beheersen uitstekend hun vreemde talen, passief althans, en zij hebben een opleiding genoten waarbij zij uit de eerste hand kennis hebben kunnen nemen van de meest recente theorievorming op hun vakgebied. Zij nemen, om maar een simpel voorbeeld te noemen, niet alleen kennis van de Franse semiologie, maar ook van de Angelsaksische semiotiek’ (p. 19), zulks in tegen-

[p. 788]

stelling tot de arme Spaanse studenten, die slechts met één van de twee kennismaken. Korsten gooit het over een andere boeg. Hij tracht een overzicht te geven van de belangrijke functies die de opleiding Engelse taal- en letterkunde te Nijmegen vervult, binnen de faculteit niet alleen, maar ook in de universiteit en daarbuiten. Op zichzelf is dit geen slecht idee, maar ook hier resulteert de uitwerking in een overtrokken beeld. De vakgroep Engels zal in Nijmegen goed werk verrichten maar de lange lijst van haar activiteiten die Korsten geeft (pp. 29-30) doet niet realistisch aan.

Het zou beter zijn geweest als deel 1 van het verslag had laten zien dat in het licht van de zich voltrekkende Europese integratie, de behoefte aan kennis der moderne talen in verschillende sectoren van de Nederlandse samenleving groot is en de komende jaren ongetwijfeld nog groter zal worden. Een mondje Engels of Duits is noch voor handel en industrie noch voor onze wetenschapsbeoefening voldoende. In de tweede plaats had men dienen aan te tonen dat aan deze kennisbehoeften slechts kan worden voldaan als aan de universiteit leraren worden opgeleid die het onderwijs aan de middelbare scholen kunnen verzorgen op het niveau dat tegenwoordig als noodzakelijk moet worden beschouwd. Alleen al in verband met deze onderwijsbehoefte zijn universitaire centra van moderne-talenstudies onmisbaar. Daarnaast zou men in het licht hebben te stellen de intieme relatie tussen taalverwerving en taalwetenschap. Er is geen taalwetenschappelijke observatie mogelijk dan alleen op basis van een solide feitelijke kennis. De verwerving daarvan is een noodzakelijke voorwaarde voor het verrichten van taalonderzoek.

Wat het taalonderzoek zelf betreft, is het noodzakelijk keuzes te maken. Nergens ter wereld is het mogelijk aan alles te doen. Voor Nederland ligt het voor de hand zich met die terreinen bezig te houden die voor Nederland van bijzonder belang zijn (b.v. vertaalwetenschap, taalcontrastieve studies, taalverwerving), of waartoe door welke omstandigheden dan ook Nederland een speciale toegang heeft of waarop zich een bepaalde traditie heeft ontwikkeld.

Ik kan op deze punten hier niet dieper ingaan. Nog een laatste opmerking moet mij van 't hart. Het heeft mij getroffen dat enkele artikelen kreupel of wollig Nederlands bevatten. Ik kan er niet aan denken om op alle slakken zout te leggen, maar de volgende zin wil ik de lezer niet onthouden. Zij luidt aldus: ‘Het onderscheid tussen algemene taalwetenschap en formeel-theoretisch onderzoek van Westeuropese talen bestaat in feite niet, niet ten aanzien van de gebruikte theoretische modellen, en ook niet wat betreft de aan de dag gelegde creativiteit’ (p. 45). Wat hierin treft is het gebruik vóór ‘onderscheid’ van het bepaalde lidwoord in plaats van het onbepaalde, terwijl ik bovendien (ik kan niet nalaten dat als emeritus hoogleraar algemene taalwetenschap op te merken) de inhoud van het geheel niet goed begrijp, speciaal door het woord ‘creativiteit’ aan het slot. Wat ik ervan begrijp lijkt mij ook nog onjuist.

De eindconclusie kan niet anders zijn dan dat dit verslag als geheel ongunstig afsteekt bij recente rapporten die eveneens over de studie moderne talen handelen. Ik denk daarbij aan Horizon Taal, het nationale actieprogramma moderne vreemde talen van Van Els cum suis (1990) en aan het VSNU-rapport Westerse Talen van de Visitatiecommissie Westerse talen (1992). Was het werkelijk nodig na deze uitstekende rapporten nog weer een twintigtal andere ‘deskundigen’ aan het werk te zetten?

E.M. Uhlenbeck

Talen zonder grenzen, Verslag van een conferentie georganiseerd door de Verkenningscommissie Moderne Letteren op 23 oktober 1992 te Amsterdam, Nijmegen, 1993,114 p.