Ons Erfdeel. Jaargang 36

Film

Oeroeg

De Nederlandse schrijfster Hella S. Haasse werd op 2 februari 1918 geboren in Batavia, indertijd de hoofdstad van Nederlands Oost-Indië. Zij geniet een gedegen reputatie op het gebied van de historische, vaak biografische roman. Met haar recentelijke Heren van de thee was ze dit jaar een van de vijf genomineerden voor de AKO-literatuurprijs. Het is een van haar vele romans die zich afspelen in het landschap van haar jeugd - het voormalige Nederlands-Indië -, dat verloren paradijs waaraan met zoveel melancholie wordt teruggedacht door de talloze ‘oud-Indischgasten’ die Nederland rijk is. Anders dan de meesten van hen put Haasse zich nooit uit in tempoe doeloe (goede oude tijd)-nostalgie, maar tracht zij naast de betovering van land en volk vooral het onvermogen van de Nederlanders om het wezenlijk te doorgronden te omschrijven.

Heren van de thee speelt zich rond het einde van de vorige eeuw af in het milieu van koloniale Nederlandse planters die, volgens Haasse, niet alleen beoordeeld mogen worden op hun geldzucht en uitbuiting maar evenzeer op hun verdiensten. Een genuanceerd standpunt dat haar kenmerkt en al in het begin van haar schrijverscarrière - die samenviel met het begin van de onafhankelijke republiek Indonesia - de nodige kritiek opleverde. Hella Haasse brak toen als jonge debutante door met de novelle Oeroeg, het verhaal van de onmogelijke vriendschap tussen de planterszoon Johan en de inlandse jongen Oeroeg. De novelle kwam uit in 1948, drie jaar nadat de Indonesische vrijheidsstrijder Soekarno de republiek Indonesia had uitgeroepen en een jaar voordat Nederland daadwerkelijk de soevereiniteit overdroeg. In de tussenliggende

[p. 778]

Jeroen Krabbé als Johans vader en Joris Putman als de kleine Johan.

periode had een tweetal Nederlandse, zogeheten ‘politionele acties’ veel kwaad bloed gezet. De gemoederen waren aan beide kanten nog verhit en Haasses poging zowel de ene als de andere kant van de medaille te belichten, werd niet door iedereen in dank afgenomen. Dat ‘de Indonesische kwestie’ ook ruim veertig jaar na dato nog tot grote opwinding kan leiden, mag blijken uit de argwanende reacties op de plannen tot verfilming van Oeroeg. Eerder al hadden onthullingen over de oorlogsmisdaden begaan door het Nederlandse leger tijdens de politionele acties, hevige consternatie tot gevolg. Nadat acteur Peter Faber, sergeant Van Bergen Henegouwen in de film, zich tijdens een interview liet ontvallen dat ook, ja zelfs Nederlandse soldaten zich soms als beesten gedroegen, liep het conservatiever volksdeel te hoop tegen de verfilming. Men had zich de moeite kunnen besparen. Regisseur Hans Hylkema overtreft met zijn film Hella Haasse in de voorzichtige afweging van pro's en contra's van beide partijen. Zowel de Indonesiërs als de Nederlanders kunnen rustig slapen, aan de film Oeroeg valt niemand zich een buil. Of deze enerzijds-anderzijds-aanpak de film ten goede is gekomen is echter de vraag.

De film Oeroeg begint waar het boek stopt. Haasses roman beschrijft de vriendschap tussen Johan en Oeroeg, zoon van de opzichter op de plantage van Johans vader. Zij groeien samen op, zijn hechte vrienden en zien, meegesleurd door de historie, hun vriendschap onmogelijk worden.

Deze geschiedenis heeft Hans Hylkema de vorm van flash backs gegeven in het verhaal van de soldaat Johan (Rik Launspach) die vanuit Nederland terugkeert naar zijn geboorteland om deel te nemen aan de politionele acties. Zijn oude vriend Oeroeg (Martin Schwab) heeft zich ontwikkeld tot een fanatiek nationalist en onafhankelijksstrijder. Een filmlang is Johan op zoek naar deze vriend, geholpen door verpleegster Lydia (Josee Ruiter), zijn vroegere kinderjuffrouw die een dubbelzinnige (en niet al te duidelijk uitgewerkte) rol speelt.

Het voornaamste probleem van de film Oeroeg is de wat eenduidige benadering van het Nederlands-Indische trauma, door Johan samengevat met de opmerking: ‘Ook ik heb recht op een plaats in dit land’. De flash-backs tonen een omgeving van overheersers en onderdrukten. De autochtone kinderen leren op school waar de Rijn Nederland binnenstroomt

Martin Schwab (links) als Oeroeg en Rik Launspach als Johan.

en kennen het Wilhel-

[p. 779]

minus uit het hoofd. Wanneer Oeroeg met een prachtig schoolrapport thuiskomt, wordt opgemerkt dat hij een prima boekhouder zal worden op de plantage van eigenaar Johan, die heel wat mindere cijfers haalt. En ten overvloede gaat Johans vader (Jeroen Krabbé) met zijn inlandse personeel om op een nadrukkelijk respectloze, onverschillige manier. Niet eens kwaadwillig, maar volslagen ongeïnteresseerd. De mysterieuze relatie tussen koloniaal en gekoloniseerde, die zo veel meer omvattend was, vol fascinatie, haat, liefde, angst en vooroordeel, krijgt hier een al te voor de hand liggende uitwerking.

In de delen die in het heden spelen, krijgt ieder het voordeel van de twijfel. De opstandelingen gaan wel erg tekeer maar hun opstandigheid is begrijpelijk. De Nederlanders gedragen zich als olifanten in een porceleinkast maar zijn ook wel terecht gekwetst. Niemand heeft ongelijk noch gelijk.

De manier waarop een en ander in beeld is gebracht toont aan dat Hans Hylkema, eerder regisseur van de speelfilms De mannetjesmaker en Julia's geheim het televisiedrama-niveau is ontgroeid. Oeroeg ziet er uit als een volwassen speelfilm, met bevredigende acteerprestaties, een professionele aankleding, goed camerawerk en een weinig gedurfde maar adequate montage. De constructie van het scenario (van Jean van de Velde) is niet echt geraffineerd maar effectief, de verhaalopbouw met behulp van flashbacks nogal conventioneel. Het voert te ver om Oeroeg een slechte film te noemen. Dat is hij niet. Vooral in ambachtelijk opzicht is de film geslaagd en voor scholieren zonder enige voorkennis leidt hij misschien tot een beter begrip van de geschiedenis. Maar een ieder die zich wenst te verdiepen in de mechanismen van het kolonialisme kan zich ergeren aan de oppervlakkige en al te expliciet getoonde uiterlijkheden ervan in de film. Oeroeg ontbeert onderhuidse spanning, mysterie, dubbelzinnigheid en ongerijmdheid, terwijl dat toch de meest in het oog lopende ingrediënten waren in de relatie tussen kolonisator en gekoloniseerde.

Gerdin Linthorst