Ons Erfdeel. Jaargang 36

[p. 762]

Gilbert Grauws: Dronken droom, verloren strand

Gilbert Grauws:(^o1953).

Films en series op televisie hebben ons niet zozeer immuun gemaakt voor geweld, als wel de draagwijdte ervan gedevalueerd. Het venster op de wereld dat onze huiskamer binnentreedt, is tenslotte maar tweedimensionaal, en dus onwerkelijk. De schuttingtaal in Gilbert Grauws' roman Dronken droom, verloren strand en zijn personages die in al hun schamele primitiviteit balanceren op de grens van functionaliteit en cliché, lijken zo van de buis te komen, maar hebben wel de daar doorgaans ontbrekende impact. Dat komt niet alleen omdat het een ander medium is, het is vooral een kwestie van ernst. Dronken droom, verloren strand wordt bevolkt door figuren die voelbaar zo van de straat geplukt zouden kunnen zijn.

In Grauws' veelgeprezen debuut De papegaaieschommel was geweld ook nooit afwezig, maar vergeleken met de roman was die verhalenbundel een doetje. Wat aanvankelijk een heterogene kakofonie lijkt waarin het meest primaire van de mens - zijn overlevingsdrang - gekoppeld wordt aan zijn existentiële ellende, groeit uit tot een tragische apotheose die zijn gelijke niet kent in de Vlaamse literatuur van de jongste jaren. Grauws schetst boeven, junkies en andere verworpenen der aarde in het diepst van hun strijd. In de jungle waarin ze leven, de rand van onze beschaving anno 1982, geven hebzucht en bedrog de toon aan. Zelfs machtswellust telt niet eens meer. Het is gewoon ieder voor zich.

Wat dat betreft doet Grauws een gooi om Sartres walging te herdefiniëren voor deze tijd: niet alleen als een filosofische houding, maar als een puur fysieke ervaring van alle smerigheid en vuil waarin de mens belanden kan. Zijn personages zijn als opgejaagde vrijbuiters. Op die jacht bloeden ze, hokken ze in vochtige hotelkamers en in verlaten fabriekspanden, zweten ze als in ordinaire oorlogsfilms. Het is allemaal hyperrealistisch-overdrachtelijk in beeld gebracht - net zoals in een geweldstrip de tekstballonnetjes bol staan van de krachttermen - maar toch zorgt juist die brei voor de literaire samenhang. De veelheid aan personages maakt dat er in het begin nauwelijks een intrige te onderscheiden valt, veeleer een versnipperde klankmuur van stemmen. Maar na zekere tijd geven die graffiti, die boodschappen die als in een urinoir door elkaar op de muur gekrast zijn, een code prijs waarin bepaalde stemmen herkenbaar worden.

Nog wordt de rode draad die door het boek loopt, afgewikkeld door verschillende personages, maar de sterkste ‘plot’ is wel die van M a x en Harry, twee broers die zich in een deal met de Turkse drughandelaar Yassassin door de concurrentie hebben laten belazeren en nu voortvluchtig zijn. Er is nog trouw in Grauws' wereld, in de vorm van een bloedband tussen hen tweeën, wat niet belet dat Max Harry's vrouw afgesnoept heeft, en dat Harry doorslaat uit angst voor zijn hachje. Trouw situeert zich op een hele smalle richel. Het is de laatste romantische code die in het boek sneuvelt. Door Harry's verraad wordt Max door Khalib, een Libanese terrorist die de Jihad gezworen heeft, om een koffertje dollars voor zijn kop geschoten.

Max strandt net voor de eindstreep; het zou zijn laatste slag geweest zijn, daarna zou hij naar Marokko gevlucht zijn. Voor de vrouw in Dronken droom, verloren strand, die wacht op de terugkeer van haar macho-man, spat de luchtbel van de liefde uiteen. Haar hoop om te kunnen vluchten naar het strand van haar dromen is onuitputtelijk, maar tevergeefs. Het is zelfbedrog, het leven beslist er anders over. Er is nog iets veel ergers dan de dood, een verschrikkelijke leegte die je als een ‘Beest’ in de ogen kijkt, erger dan goed en kwaad, een apocalyptische metafoor van de existentie: eenzaamheid.

[p. 763]

Een dergelijke leegte beleeft ook politie-inspecteur Ruiter, een uitgebluste vijftiger die in een junkiemeisje zijn dochter herkent die hij jaren geleden uit het oog verloor. Het meisje glipt weg, en ook Ruiter voelt ineens hoe sterk een bloedband zijn kan. Gehoor gevend aan die primairste menselijke drijfveer gaat hij haar zoeken, wekenlang, om haar ten slotte terug te vinden in het lijkenhuisje. Grauws slaagt erin, wat in het begin van het boek soms alleen afkeer en ergernis oproept, tegen die passage een draagkracht mee te geven die tot in alle vezels ontroert. Als je zover bent, door die lastige eerste honderd bladzijden heen waarin alles chaos en stadsguerrilla is, treden in het boek tragische motieven op de voorgrond van hoge morele waarde. Grauws schetst weliswaar de hel, maar hij wordt niet gedreven door sensatiezucht; het is pure machteloosheid omtrent de menselijke beschaving die hem motiveert.

Taal is een belangrijk aspect in Dronken droom, verloren strand, omdat die de aandacht verlegt van de violente faits-divers naar een literaire laag die doordringender is dan in populairder media. Het boek, dat voor grosso modo vijftig procent uit dialoog bestaat, is niet realistisch in de zin dat het een bestaand boeventaaltje gebruikt. Daarvoor is de schuttingtaal die Grauws gebruikt te gedateerd, een soort veredeld idioom dat naar striptaal ruikt. Dat beeldverhalenjargon geeft Dronken droom, verloren strand echter een tijdeloze dimensie: het is geen ‘Vlaams’ wat het uitschot praat, veeleer een internationaal register, maar omdat het in al zijn armzaligheid desondanks bijzonder sterk uitgewerkt wordt, is het er niet minder effectief om. Hoe chaotisch Grauws' boek ook is, tegelijk geeft het de indruk erg gepolijst te zijn.

Toch speelt Dronken droom, verloren strand zich op een concreet moment af: in de vroege zomer van 1982, tussen 13 juni en 11 juli. De tien hoofdstukken beslaan elk één dag uit die periode. Elk hoofdstuk wordt gestructureerd rond vliegensvlugge sprongen van scène naar scène, van het standpunt van Max naar dat van Harry, en vervolgens naar dat van Ruiter, van Khalib, van junkies die in een zeepfabriek hokken, van alle andere personages die wachten op een zin in hun leven. De constante in deze warrige partituur is een soort zang die om de paar bladzijden terugkomt, en die herkenbaar is omdat Grauws er geen hoofdletters in gebruikt. Het is een interludium waarin van alles uitgebraakt wordt: een radiostem die een commentaar spuit, een bekentenis van een slachtoffer van een raid, een televisieverslag bij de finale Italië-Duitsland die het boek naar zijn pijnlijke apotheose sleept en in een ultieme poging tot revanche op het televisiemedium de chaos zelfs aaneenbindt.

In die zangen grijpt de verteller af en toe zijn kans om door te klinken: ‘ik ben het zat, honderdvijftig pagina' s en altijd hetzelfde’ (p. 156). Even verder laat hij een personage opnieuw verzuchten, dat hij wil dat er aan dat verhaal dat al twee jaar aansleept, een einde komt. In hoeverre werkt het schrijven van een dergelijk boek door op een auteur? Grauws, die doctor in de wijsbegeerte is, schrijft niet meteen om zichzelf op te geilen. In een vrij pijnlijk interview in het literaire programma Wie schrijft die blijft op de BRTN-televisie kwam hij wat dat betreft onder druk van de vragensteller zelfs moeilijk uit zijn woorden.

Dronken droom, verloren strand is niet vanuit absolute wanhoop of in de diepste depressie geschreven, maar vanuit diepe onmacht. Dat gaat echter met een betrokkenheid, een compassie gepaard - medelijden is het verkeerde woord - die Grauws' boek doen uitgroeien tot een groots, tragisch fresco dat scherp stelt op de vaak ontbrekende dimensie in het geweld op de televisie, tot zelfs in het journaal: het leed, de angst en de pijn, of dat zich nu in de Kanaalbuurt in Brussel afspeelt, in Beiroet, of vandaag in Sarajevo. Grauws wil de lezer met zijn machteloosheid besmetten, op het gevaar af zijn aandacht door indigestie te verspelen. Maar hoe smerig en naar het boek ook overkomt, het is een Boon waardig. De arbeiderskinderen zijn migranten en skinheads geworden. Daarmee heeft Grauws' verhaal uit 1982 nog niet aan actualiteit ingeboet.

Karel Osstyn

gilbert grauws, Dronken droom, verloren strand, Kritak-Meulenhoff, Leuven-Amsterdam, 1992, 210 p.