Ons Erfdeel. Jaargang 36

De tinnen soldaat

Iedere generatie heeft recht op zijn herinneringen. Al was het maar om te zien waar het fout gelopen is. Pas onlangs begon de naoorlogse generatie haar jeugdherinneringen echt op papier te zetten. Ze wist allang, dat een beschermde opvoeding geen garantie biedt tegen de kater, integendeel. Maar nu ze sinds kort ook over de helft is, is het weer even slikken. Joris Note, die voordien hoofdzakelijk kritieken en essays schreef, heeft in ieder geval in zijn jeugdherinneringen stof en motivatie gevonden voor een romandebuut. Maar De tinnen soldaat is geen sprookje vol plezierige anekdotes en een paar bittere kanttekeningen, een combinatie waar bijvoorbeeld Eric de Kuyper zo sterk in gebleken is. Note kiest voor een regelrecht cynische stijl. Hij laat zien hoe het schuldsyndroom van een katholieke opvoeding, ondanks alle pogingen tot bevrijding, nog altijd zeer overheersend is. Voor hem had het zeker zin om de ballast van het verleden van zich af te schrijven. Maar zijn zulke herinneringen altijd even leerzaam voor de lezer?

Het was een doorzichtige, maar gouden zet van Eric de Kuyper om in zijn autobiografische cyclus voor een vertellersstandpunt in de derde persoon te kiezen. Het kan natuurlijk niet dat iedereen dat middel gaat gebruiken om afstand te scheppen, maar het laat wel zien hoe moeilijk het is om zonder rancune over het verleden te schrijven. De Kuypers ironie was een wapen tegen zijn zwaarmoedigheid. Dat lijkt Joris Note te missen. Zijn enige distantie bestaat erin, dat hij zijn ik-figuur niet bij name noemt. De tinnen soldaat zou dus een fictieve autobiografie kunnen zijn, wat het gebruik van de benaming ‘roman’ op de omslag rechtvaardigt. Maar alles wijst erop, dat het gegeven de auteur na aan het hart ligt. Dat merk je aan het feit, dat hij er zo geobsedeerd over schrijft. Het lijkt zelfs alsof ook hij de streekliteratuur opnieuw ontdekt heeft, zij het dan op een doordachter manier dan sommige van zijn collega's die zich de laatste tijd door het genre hebben laten inspireren. Note blijft duidelijk een produkt van zijn generatie wanneer zijn intellectuele bagage blijkt. Maar het voetnotenapparaat dat het encyclopedische karakter van zijn tekst schraagt, kan niet verbergen dat hij in de eerste plaats wil afrekenen met het stigma katholiek opgevoed te zijn in een veranderende wereld.

Note haalt in De tinnen soldaat een citaat van Henri Michaux aan, die zegt dat elke schepping naast licht ook een schaduw afwerpt. Bij hem is het alsof dat licht het nauwelijks haalt. Wat toch opvallend is met boeken, is dat een vermoedelijk redelijk evenwichtig iemand zich als schrijver ontpopt tot een zelfkastijder, iemand die zich straffen moet voor een verleden dat al zo lang voorbij is. Maar niet vergeten dus: het te geringe zelfbeeld van de jongen die zich niet waardig genoeg achtte geboren te worden, is niet zomaar uit te wissen. Het klopt dat veel Vlaamse ouders indertijd wegens omstandigheden niet zaten te springen om nog een mondje meer, maar toch geduldig hun lot droegen - iets wat een al even deterministisch patroon in hun kinderen prentte. Maar wat maakt nu dat iemand niet met vertedering maar met verbittering aan die harde tijd terugdenkt? Notes schuldgevoelens zijn het meest concreet als het om zijn moeder gaat, die na zijn geboorte een operatie onderging en nooit meer de oude werd. Haar zoon werd een tijdlang zelfs bij een tante opgevoed. Tot hij student was - toen stierf ze - bleef zijn moeder zwijgend op de achtergrond. Hij vernam van anderen hoezeer ze uitkeek naar zijn komst, als hij met weekend naar huis kwam. Maar vertrouwelijkheden werden er in die tijd niet uitgewisseld tussen moeder en zoon. Jammer genoeg analyseert Note de vicieuze krachten van aantrekking en afstoting in een moederbinding niet dieper. Hij laat de volkse kracht van die stugge moederfiguur zoveel mogelijk voor zichzelf spreken, maar beklemtoont daarmee in feite zijn onmacht.

Ondanks zijn beschouwelijke natuur haalt Note dus vooral anekdotes op. Naast de school (waar het Vlaamse verleden al te roemrijk uit de verf kwam, een reflex die de nuchtere jongen tegen de borst stuitte) en de kerk (de biecht krijgt ook een duchtige veeg uit de pan) zijn het vooral de buren van toen waarmee hij zijn beeld van het primaire verleden aanvult. Vooral daardoor krijgt het boek een kenmerk van streekliteratuur. De verteller woonde met zijn ouders in een sociale woonwijk en er kwamen veel mensen bij hen bellen, omdat zij als eersten een telefoon hadden.

[p. 760]

Joris Note (^o1949).

Het was een geheimzinnig gedoe, want eenieders privacy aan het toestel op de gang werd nadrukkelijk gerespecteerd. De mensen kwamen dan ook alleen maar in geval van hoge nood. Er heersten strenge codes over wat welvoeglijk was en niet: een beschaafd mens liet zich bijvoorbeeld niet in met dronken soldaten op de trein. Note kan moeilijk afstand doen van die anekdotiek. Hij schijnt niet altijd te beseffen, dat niet daar de kracht van zijn boek schuilt, wel in de moed der wanhoop die hem voortdrijft. Door het idee dat hij voor zichzelf niet bestond, als kind, zagen de anderen hem ook niet. Scènes als die waarin een Duits meisje, dat op bezoek was, hem zegt dan niemand hem bij het wandelen een hand wil geven, worden in zijn geheugen gegrift: ‘Niemand raakt me aan, pakt me vast, vat me bij de hand. Ik ben niets, ik leef niet graag. Het aangename van de wereld heb ik nooit genoten’ (p. 97).

Het pathologische van het boek wordt helemaal duidelijk, als Note terloops vermeldt, dat de jongen zich ‘bij een gesticht’ aanmeldt. Niet dat die gevangenis natuurlijk veel veranderde aan zijn situatie. Zijn zondebesef en zijn fascinatie voor de dood blijven doorwerken tot in dit boek. Nee, van zelfbeklag is hier niet meteen sprake. Er valt niet te ontkomen aan wat ooit fout gelopen is. Maar dit boek klinkt ook niet als de ultieme afrekening. Note beschrijft hoe hij in zijn dromen het verleden als een klaslokaal zag, waarin een volwassen man alleen zit te zwoegen voor een bord. ‘De anderen hebben misschien simpelweg afgehaakt. Hebben hun gezond verstand gebruikt, hebben hun stoel meegenomen, zijn gaan zonnen op de speelplaats!’ De vraag is: ‘Hoe geraak je hier buiten? Proberen we de deur vooraan? Rennen dan, samen: één, twee, - nee, te riskant. We sluipen in gespreide slagorde, op de tippen van onze schoenen, achterwaarts het beeld uit. Dan hebben we een kans. Dat ze ons niet zien. Hopen we’ (p. 55). Welnu, zelfs dat doet Note niet. Hij blijft zitten voor een frontale confrontatie met het zwarte bord, onmachtig en verlamd. Dat hij er over moest schrijven, is duidelijk. Dat hij heeft geprobeerd er meer van te maken dan therapeutische schriftuur, is ook duidelijk; daarvoor esthetiseert hij te bewust. Maar waar de mens het hoofd boven water houdt, dreigt de schrijver soms te verdrinken.

Iedereen heeft recht op zijn herinneringen. Al was het maar, omdat het inventariseren van ervaringen zoveel zeggen kan over wie men is. Maar een hardnekkige ziekte roept vreemd genoeg niet altijd medelijden op. Alles went. De laatste tijd ontstaat er bij sommigen weerzin tegen wat de ‘provincialistische golf’ genoemd werd. We hebben het inderdaad allemaal al gehad, het dialectische minimalisme van Pol Hoste en Leo Pleysier, de honkvastheid van de betreurde Rita Demeester, zelfs het edele amateurisme van Geertrui Daem. Autobiografie wordt pas echt veelzeggend, als ze haar tragiek uit zijn context rukt. Autobiografie hoeft namelijk absoluut niet narcistisch te zijn. Schulden kun je immers niet afrekenen, als je ze toch niet betalen kan. En Joris Note heeft een schitterende kans laten liggen door zijn boek niet echt de lading te geven van een sprookje. Hij had de titel al, voor de uitwerking kwam hij fantasie tekort. Toch is De tinnen soldaat niet helemaal zinloos geweest. Voor lezers is het in zoverre belangrijk, dat er weer een stuk van het collectieve trauma weggeschreven is. Dat is goed, dat maakt tenslotte de weg vrij voor de inspiratie.

Karel Osstyn

joris note, De tinnen soldaat, De Bezige Bij, Amsterdam, 1992, 133 p.