Ons Erfdeel. Jaargang 36

Gespannen eenvoud

Wie in een nieuwe dichtbundel de volgende regel leest: ‘Het blijft omdat het overgaat’, denkt volgens mij meteen terug aan een eerdere en zeer bekende zinsnede van dezelfde auteur namelijk: ‘Wat blijft komt nooit terug’. Niet alleen de formuleringen lijken immers op elkaar, de woorden variëren ook op hetzelfde thema. Uit zulke regels komt consistentie naar voren, een eenheid die op haar beurt zorgt voor de gesignaleerde herkenbaarheid. Ze komen beide uit het werk van Jan Eijkelboom en omdat die eerdere de titel is van zijn eerste debuutbundel en de andere voorkomt in zijn pas verschenen Hora incerta, kun je ook zeggen dat ze zijn dichterlijke oeuvre tot nu toe als het ware overspannen.

Het thema dat ze verwoorden is dat van het verleden, dat alleen in de herinnering voortleeft. Dit heeft bij Eijkelboom altijd een belangrijke rol gespeeld, dus ook in zijn debuutbundel. Daar kwam het echter in een andere gedaante naar voren dan nu. In die tijd werd het immers nog omspoeld door verwijzingen naar beroemde vakgenoten als Dante, Yeats en anderen. Bovendien raakte het hier en daar bijna ondergesneeuwd door de vele technische excercities, die overigens virtuoos werden beoefend. Dat enigszins epaterende moest er kennelijk voor zorgen dat de lezer vooral niet het gevoel kreeg oppervlakkig werk te lezen. Gelukkig schreef Eijkelboom toen al goede poëzie, want wie het alleen van de genoemde elementen moet hebben, overleeft niet.

Welnu dat laatste heeft niet alleen de dichter, maar ook het werk gedaan. Hora incerta is de vijfde bundel na het verlaat debuut van 1980. De geciteerde regel komt eruit en is de laatste van het openingsgedicht. De titel van de reeks waarin dat figureert, namelijk: ‘Tegen de tijd. Een calendarium’ past geheel bij het net genoemde thema. Het gedicht begint zo:

Soms, als het licht op ongewone wijze
van buiten komt en om de meubels hangt
in een nieuw huis op oude grond
dat wij te nauwer nood betrokken,
trekt uit het fundament een sterk verlangen op
dat weer bewijst: er gaat
in eeuwigheid geen steen verloren.

Vooral in de eerste regels, in de sfeerbeschrijving met name, klinkt nog de Eijkelboom uit de eerdere bundels, zo keert in ‘te nauwer nood’ het oude vluchtthema weer terug en doet de sfeer denken aan een gedicht als ‘Verandering van uitzicht’ uit de voorlaatste bundel. Wat vervolgens opvalt is die bijna kaal te noemen gewone toon waarop alles wordt gezegd, die we kennen uit de latere

[p. 754]

Jan Eijkelboom (^o1926).

bundels. Bovendien worden geen literaire grootheden meer te hulp geroepen om die laatste, bijna Calvinistisch aandoende regels te versterken. Geen zichtbaar technisch vernuft wordt getoond, neen het lijkt alles van een grote eenvoud en natuurlijkheid.

Dat is overigens iets wat in de hele bundel opvalt, weliswaar is er hier en daar zoiets als een dialoog met de traditie, maar dat gebeurt meestal op een mild-ironische wijze. Zo wordt bijvoorbeeld naar Gorter verwezen in een Meigedicht, maar dan merkt de dichter meteen vol zelfspot op:

‘Vermijd het eigen lied.’

Zoals gezegd overheerst in de bundel een toon die je natuurlijk zou kunnen noemen en die dankzij de geraffineerde, maar bijna onzichtbare techniek het eigen geluid uitmaakt. Daarmee is echter niet het belangrijkste gezegd. Veel gedichten bezitten namelijk een spanning, die eerder in dit werk in die mate niet voorkwam. Gewone Hollandse woorden generen vaak een bijna geheimzinnige sfeer, die soms bij Nijhoff aansluit.

Een voorbeeld daarvan zijn de volgende strofen:

in die verstilling
liepen de silhouetten
beeldje voor beeldje over de brug.

Er was een gerucht
van iets dat ging komen
of zojuist gepasseerd was.

Er kwam een vermoeden
van verder te moeten, er was
al verlangen dat alles zo bleef.

Uit de tegenstelling tussen het verlangen naar stilstand en het altijd weer verder moeten, wordt hier een steeds grotere hoogspanning opgebouwd. Die wordt mede veroorzaakt door de parallellie in de tweede en derde strofe, maar komt toch vooral voort uit iets dat moeilijk of helemaal niet in andere woorden kan worden gevangen. Nijhoff, ik heb zijn naam al eerder genoemd, is het enige referentiekader dat bij mij boven komt.

Het altijd maar voortgaande en ook het verzet daartegen zie je in vele gedichten uit deze bundel. Dat heeft alles te maken met een ander belangrijk thema, namelijk dat van de naderende dood. Niet voor niets wordt de titel van de bundel gevormd door het eerste gedeelte van een spreuk, die zoveel betekent als: het tijdstip is onzeker, maar zeker is de dood. De gekozen eerste helft verwijst daarbij naar die genoemde spanning, maar het tweede deel is in vele verzen niet minder prominent aanwezig. Soms spreekt het uit natuurbeelden:

In het dood riet hangt ijs.
De stroom neemt schotsen mee.
Een drom van rechte nevels
rept er zich stil op voort.

Een andere maal is het meer rechtstreeks:

Op de dag van je dood
doet de komiek niet minder zijn
de zaal te vermaken best

Al met al geeft de bundel een duidelijk beeld van het gerijpte dichterschap van Eijkelboom, dat zich weliswaar heeft ontdaan van alle overbodigs, maar dat zich tegelijkertijd en op verrassende wijze vernieuwt.

Kees van 't Hof

j. eijkelboom, Hora incerta, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1993, 50 p.