Ons Erfdeel. Jaargang 36

Onwennigheid

Meer dan over mannen en vrouwen die elkaars echtgenoten of minnaars zijn, gaat de roman Wit zand van Kristien Hemmerechts over ouders en kinderen, en over hun hunker naar verbondenheid, die echter niet wordt ingevuld, hoe dicht de personages ook bij elkaar leven. Het valt op hoe vaak de mensen in deze roman met elkaar in contact treden door middel van de telefoon, of meer nog het antwoordapparaat: dichtbij, maar toch ver weg, afgezonderd in de individuele, complexe ervaring van de wereld.

De ingewikkelde intrige van de roman reconstrueren, heeft geen zin: tussen de personages, die zich vaak verplaatsen naar andere oorden, ontspinnen zich talloze, weinig duurzame contacten, alsof ze allen op hun eentje in het duister op zoek zijn naar een vormvaste identiteit, en daarbij occasioneel gebruik maken van de andere. Paul en Elisabeth zijn pas een relatie begonnen als ze voor een weekend naar een hotel aan de Noordfranse kust trekken. Zij keert op zondagmiddag terug naar huis; hij graaft zich in in de ingewikkelde en troebele toestanden in en rond het hotel. Beiden komen ze uit een huwelijk en ze gaan spoedig ook weer andere losse relaties aan, maar vooral dragen ze het emotioneel gewicht van vroegere, bestendiger verhoudingen mee: die met hun echtgenoten, kinderen en ouders. Zelfs de meest dramatische gebeurtenissen (de zoon van Elisabeth rijdt een meisje dood, het gehandicapte kind van de hoteleigenaar sterft bij een val van de trap) vormen geen dramatische zwaartepunten in deze intrige. Alles wat er gebeurt krijgt eenzelfde occasioneel belang, het lijkt allemaal willekeurig, zonder samenhang. Door dit gebrek aan zwaartepunten komt op de vraag waar dit boek eigenlijk over gaat geen duidelijk antwoord.

De trage ontwikkeling van de door de vele personages sterk verknipte intrige wordt nog in de hand gewerkt door schijnbaar banale, of al even occasionele dialogen, afgewisseld door ‘monologues intérieurs’ van sommige personages, of door onderbrekingen van een alwetende verteller, die gelijktijdigheid in beeld brengt door zin na zin van de ene setting naar de andere over te springen. In een tekst die toch sterk traditioneel verhalend overkomt, stapt Hemmerechts zo echter wel af van geplogenheden waaraan de lezer zo gewend is geraakt. Hij zal wel even moeten wennen aan de schijnbaar talmende, weinig doelgerichte schriftuur van Hemmerechts.

Niet de intrige draagt dus dit boek, niet de (geringe) psychologische ontwikkeling van de personages, zelfs niet de ongewone schriftuur, maar iets dat geschapen, gesuggereerd wordt tussen deze drie in: een algehele sfeer van langzaam groeiende ontreddering, verslagenheid, reddeloosheid. Alle personages lijken op zoek naar een houvast, een vorm van bestendigheid. Het meest valt

[p. 753]

dit op bij Elisabeth, die op haar vader terugkijkt als de onveranderlijke tovenaar die haar jeugd onaantastbaar maakte en het leven idealiseerde. ‘Lieve tovenaar, jij hebt me te veel verwend. Jij hebt me aan de liefde verslaafd gemaakt’ (p. 154). Hierdoor raakt haar hunker naar geborgenheid en levensvervulling in haar volwassen leven nooit meer gestelpt. Door haar drukke preoccupatie met zichzelf voelen haar kinderen zich emotioneel in de steek gelaten.

Paul gaat een volkomen andere richting uit. Hij die geen kinderen heeft, trekt zich het lot van het zoontje van de hoteleigenaar aan, en dat van een alleenstaande jonge moeder in de buurt. Hij komt daarbij in een zeer dreigende wereld terecht, in een ontwrichte samenleving van aanrandingen, afrekeningen en bijeenkomsten van neo-nazi's. Deze verloedering van de uiterlijke wereld weerspiegelt de groeiende emotionele ontreddering van de personages. De onderliggende toon van hopeloze afwachting geeft de tekst een sombere galm.

De moeilijkheid met deze roman is dat hij mogelijkheden biedt tot verschillende lezingen en interpretaties, maar dat men nooit met zekerheid kan zeggen welke de meest aangewezen is. Hij spreekt veel meer de gevoelens dan de analytische rede aan, er worden veeleer bevreemdende dan herkenbare personages in opgevoerd, de dialogen beklijven het sterkst waar ze het banaalst lijken. Wellicht heeft het geen zin de ultieme sleutel tot dit boek te zoeken, gewoon omdat er geen sleutel is. Hemmerechts plaatst mensen in prangende psychologische situaties, omringd door vragen over hun identiteit, over de inhoud en de zin van hun leven, vagelijk bevangen door angst voor de vorderende tijd en de dood, en hunkerend naar verlichting van hun leven vol toevalligheden in kortstondige, achteloos onderhouden relaties. Elke nieuwe roman van Hemmerechts gaat op in, en is tegelijk een exponent van ‘de

Kristien Hemmerechts (^o1955).

fictieve wereld van Kristien Hemmerechts’, die ondertussen zeer herkenbare contouren gekregen heeft. Die wereld is bevolkt met afgezonderd samenlevende mensen, die zich met moeite staande lijken te houden, of die gevaarlijk afglijden naar de ontreddering. De weergave van hun wrange onwennigheid in een wereld vol dwarse dimensies levert een tegelijk fascinerende en ontregelende lectuurervaring op.

Jos Borré

kristien hemmerechts, Wit Zand, Atlas, Amsterdam / Antwerpen, 1993, 252 p.