Ons Erfdeel. Jaargang 36

[p. 748]

Culturele kroniek
Literatuur

Hendrik de Vries, een magiër

Toen de Groningse dichter Hendrik de Vries in 1971 de P.C. Hooftprijs voor zijn oeuvre ontving, klonken tussen de uitingen van grote waardering ook geluiden op van spot jegens een dichter die van zijn bewondering voor een romanticus als Bilderdijk nooit een geheim gemaakt had en onder de verschillende stijlvormen die men bij hem aantreft de Bilderdijkiaanse pathetiek niet schuwt. Zijn verbluffende rijmvaardigheid, zijn paroxistische woordenrijkdom, zijn fabelachtige techniek lijkt formeel gesproken soms inderdaad de antipode van de poëzie-stromingen der laatste decennia.

Wat een kapitale misvatting het zijn zou De Vries' werk daarom te onderschatten, springt meteen in het oog nu zijn totale poëtische produktie op tafel ligt. De dichter overleed in 1989 op 93-jarige leeftijd. Alles wat hij tijdens zijn leven aan oorspronkelijke en vertaalde poëzie openbaar maakte, werd in een monsterlijk dik deel van 2000 bladzijden bijeengebracht. Het boek, Verzamelde Gedichten, vormt het eerste deel van het verzameld werk dat onder redactie staat van Wim Koops, Dirk Leutscher, Willem Wilmink en Jan van der Vegt, belast met de eindredactie.

Dat niet alles in dit boek van gelijke kwaliteit is, spreekt vanzelf. De Vries zou het zelf nooit zo hebben uitgegeven: van de twee anthologieën die hij tijdens zijn leven uit zijn werk maakte, Nergal in 1937, en Keur uit vroegere verzen in 1962, telt de laatste en omvangrijkste niet meer dan 144 gedichten. In een Verantwoording bij de onderhavige uitgave deelt de redactie mee dat het plan ervoor ontstond in 1986 bij de 90e verjaardag van de dichter. Deze had zoveel afstand van zijn oudere werk genomen, dat hij een groot deel ervan niet meer afzonderlijk wilde laten herdrukken. Desondanks stemde hij in met de mening van de redacteuren dat een editie van de verzamelde gedichten alle poëziepublikaties diende te omvatten. Met het boek in de hand valt dat standpunt te verdedigen, want met erkenning van alle twijfelgevallen wordt vóór alles duidelijk, voor wie dat nog niet wist, dat Hendrik de Vries een van de origineelste, indrukwekkendste, begaafdste dichters van zijn generatie is geweest. Zijn Bilderdijkbewondering en in sommige opzichten zijn verwantschap met hem - overigens maar één aspect van dit oeuvre - verandert daar niets aan. Wat bij Bilderdijk tot zelfvergroting en vergoddelijking van het dichterschap en bij alle genialiteit tot vaak hol romantisch pathos leidde, roept bij De Vries een extatische verbintenis op met de kosmos en tegelijkertijd een afdaling in de ondergrondse mysterieuse wereld van het onderbewuste. De aantrekkingskracht van

Hendrik de Vries (1896-1989).

de demonie die hij bij Bilderdijk onderging, kende hij ook zelf. Maar bij hem, die in de meest letterlijke zin een visionair dichter is, tonen de in woordbeelden gegoten visioenen een wonderlijke, vreemde, maar echte werkelijkheid, beantwoordend aan doorleefde droom- of zielstoestanden.

Daarin overheerst met name dikwijls een onmiskenbare terreur die echter niet zonder meer - en zeker niet overal - met angst kan worden geïdentificeerd. Dominerend element is even vaak een soort verbijsterde of verbijsterende betovering waarin De Vries hartstochtelijk opgaat, zoals in

Geseltangen, die ten hemel zwiepten,
Overbrugden plots de diepste diepten,
Steigers, rulle bollen, schakels hijsend,

[p. 749]

 

Wederzijds, elkanders echo's, krijsend,

 

Dorentorens. Bessentrossen. Kaarsen

 

In een krans van zeisen, bloedkorstpaarsen,

 

Waar de druppels ogenbliklijk rinnen;

 

Kandelaars van opgerichte vinnen.

Het zijn goyeske evocaties; en dat heeft niets verbazingwekkends, in aanmerking genomen De Vries' fascinatie door Spanje, de Spaanse ziel, poëzie, muziek en dans. Hij vertaalde niet alleen veel uit de Spaanse poëzie, hij schreef zelf gedichten in deze taal die ook zijn Nederlandse verzen inspireerde, zoals blijkt uit bundeltitels als Stormfakkels, Gitaarfantasieën, Iberia en Goyesco.

Maar hoe verwant hij zich ook mocht voelen aan de Spaanse ziel en hoe talrijk de sporen daarvan in zijn gedichten ook zijn, wat in de allereerste plaats bij Hendrik de Vries treft, is toch de volmaakt eigen wereld die hem als dichter van al zijn tijdgenoten onderscheidt. Die tijdgenoten zijn de dichters, geboren in de jaren negentig van de vorige eeuw, die omstreeks 1920 aan het woord kwamen, dichters als Herman van den Bergh, Marsman, Slauerhoff, Paul van Ostaijen. Evenals zij onderging ook hij de invloed van het expressionisme dat in de Nederlandse poëzie een vernieuwing betekende. Maar vanaf het begin schiep hij een afzonderlijke wereld. De eerste bundel van zijn hand (afgezien van een jeugdwerk Het gat in Mars en het Melagrat) was getiteld De Nacht (1920) en deze titel, schreef hij 35 jaar later in een beschouwing over zijn debuut, ‘paste bij het ontstaan der verzen, maar doelde op de belangrijkste rol die de slaap-droom, zij het in wisselwerking met wakende dromerij, had gespeeld bij hun ontstaan’.

In wezen is dat zo gebleven, met alle variaties daarbinnen, in de ongeveer twintig bundels die hij publiceerde. Een van zijn eerste critici en bewonderaars, Roel Houwink, merkte op dat zijn kunst ‘alle verband met de werkelijkheid had verloren’: dat was niet negatief bedoeld maar als aanduiding van zijn wereldvreemdheid. Het werk van De Vries kan inderdaad een gedepayseerde indruk maken, des te sterker omdat de inhoud van zijn vers altijd concreet en realistisch is. Deze consistentie weerspiegelt wel degelijk een werkelijkheid, maar een ‘wereldvreemde’, die niet anders dan in ondergrondse perspectieven in kaart kan worden gebracht:

Wie brand wil stichten hoeft maar te graven:
Onder de wereld brandt altijd vuur

leest men in een gedicht uit de magistrale bundel Tovertuin, en dat kan als een symbool voor heel het werk van Hendrik de Vries gelden. Toch valt niet al zijn poëzie tot een ‘vervreemde bezetenheid’ te herleiden. Zijn zo omvangrijk oeuvre behelst ook andere tonen, romantische, idyllische; er is geluksdronkenschap en blinde energie, en niet minder een soms tot feilloze, kristalachtige helderheid en eenvoud ingedampte bewustheid of para-bewustheid.

Daardoor is de variëteit van de gedichten zo ongewoon groot. Heksenliederen wisselen af met stormdansen, tarantella's en machtige sterrenwerelden. Er zijn nocturnes en Atlantische balladen. Er zijn gedichten die als geïsoleerde exotische bloemen door dit oeuvre verspreid staan, prachtige verzen als ‘Koorts’, ‘Verloren’, ‘Crucifix’, ‘De Twintigjarige’, ‘Nachtlied’, ‘Mijn broer’, ‘Laatste blik’, ‘Paula’, ‘Tuin’, ‘Weerzien’, ‘Verdronken’, ‘De bedrogene’ enzovoorts, gedichten die ik stuk voor stuk zou willen citeren en die tot de mooiste en zeldzaamste horen van de moderne Nederlandse poëzie. Een bundel als de hiervoor vermelde Tovertuin, waarin vrijwel alle elementen die De Vries kenmerken verenigd zijn, is naar mijn mening een volstrekt unicum in onze dichtkunst. Ik herinner mij dat C.J. Kelk destijds in een bespreking ervan in De Groene Amsterdammer opmerkte: ‘Het lijkt mij toe dat deze verzen altijd bestaan hebben’. Dat gevoel geven deze gedichten inderdaad en dat is een heel zeldzame gewaarwording, die alleen voor de zuiverste en diepste, misschien tevens de eenvoudigste, kunstwerken opgaat. In heel het poëtisch oeuvre van Hendrik de Vries zijn dergelijke verzen te vinden. Hij is een magiër die belichaamt wat hij schreef in een van de Preludiën die zijn laatstgepubliceerde bundel Impulsen openen:

De diepste diepte is onpeilbaar,
't Geheim is geheim gebleven.

Pierre H. Dubois

hendrik de vries, Verzamelde gedichten, Bert Bakker, Amsterdam, 1993, 1951 p.