Ons Erfdeel. Jaargang 36

[p. 620]

Publikaties

Uit een stroom van boeken over taal

Vroeger werd wel beweerd, dat Nederlanders weinig belangstelling voor hun taal hebben. Ik weet niet of dat zo was. Maar tegenwoordig lijkt het me in ieder geval onwaar. Als de gemiddelde boekwinkel de belangstelling van het publiek weerspiegelt, dan is bijna iedere Nederlandse boekwinkel het bewijs voor mijn stelling dat Nederlanders heel veel belangstelling hebben voor hun taal. Al jaren zien we een stroom van boeken en boekjes over taal verschijnen, die voorlopig alleen maar toeneemt. Blijkbaar worden ze gekocht en is er vraag naar, want was dat niet zo, het zou gauw afgelopen zijn met al die steeds maar nieuwe boeken over taal.

Het is, geloof ik, begonnen met de woordenboeken. Eentalige Nederlandse woordenboeken, zowel de grotere als allerlei handwoordenboeken en pockets, gaan in Nederland als warme broodjes. De dikke Van Dale is in menige stationskiosk te koop en voor het eerst is ook het woordenboek van Verschueren in Nederland algemeen verkrijgbaar. De herdruk van het grote Woordenboek der Nederlandsche Taal vond grif voldoende intekenaars. Boeken over correct taalgebruik, taalgidsen, werkjes over stijl, spelling en interpunctie verdringen elkaar in iedere boekwinkel. De ANS (Algemene Nederlandse Spraakkunst) is een verkoopsucces geworden.

Het meest verrassend is echter de onafzienbare massa taalboeken en-boekjes over wetenswaardigheden, spelletjes, jargon, dialect, etymologie, namen, enz., waar ondanks de moordende concurrentie tussen uitgevers toch blijkbaar aardig aan te verdienen is. Een greep uit wat er de laatste jaren verschenen is: twee eponiemen-woordenboeken, een klein woordenboek van de Golfcrisis, een katholiek woordenboek, een woordenboek der natuur, een erotisch woordenboek, een homo-erotisch woordenboek en dan prompt ook een lesbisch woordenboek, een boekje over de taal van de popmuzikant, over dialecten, over politietaal, over het taalgebruik van computermensen, over titulatuur, over taboe in taal, over Engelse leen woorden, Latijnse ontleningen, spreekwoorden, vertalen, plaatsnamen, taalspelletjes, scheldwoorden, modieus taalgebruik... Het bekende Turbotaal van Jan Kuitenbrouwer (1987) was maar één uit vele, en bepaald niet het allerbeste.

De kwaliteit van deze boeken is erg ongelijk. Sommige zijn maar al te duidelijk met veel haast en weinig kennis van zaken in elkaar geflanst; andere daarentegen (zoals Jongerentaal van C. Hoppenbrouwers (1991) en Peptalk van Liesbeth Koenen en Rik Smits (2e druk 1992) zijn gebaseerd op eigen onderzoek en een gedegen kennis van het onderwerp, en zouden het verdienen niet ten onder te gaan in de stroom van populaire werkjes.

De beoogde lezer, oftewel de ‘doelgroep’, is over het algemeen de taalkundige leek, de geïnteresseerde krantelezer. Maar er zijn leken en leken. Veel van deze boekjes lijken louter geschreven om oppervlakkig en kortstondig leesvoer te verschaffen, verstrooiing voor wie dat op prijs stelt. Andere daarentegen veronderstellen een meer dan gemiddelde belangstelling voor taal. Kortom, er is voor elk wat wils. De hier te bespreken vier boeken, hoe verschillend ook, zijn samen representatief voor het bedoelde genre.

Het eerste is Gronings verkouden en andere vermakelijke taalverschijnselen, van Pieter uit den Boogaert, een taalkundige die geen onzin verkoopt maar helaas grappig wil zijn. Tussen alle vermakelijkheden door geeft de auteur ook steeds college over taalkunde, en dat is eigenlijk nog vervelender. Ook schrijft hij slecht. Het resultaat is een wijdlopig, gewild-grappig betoog in slecht Nederlands over taalfouten als ‘Gronings verkouden’, over vertaalprobleempjes, Opperlandse taalkunde, mooie en lelijke woorden en nog veel meer wat ook niet samenhangt. Plus een literatuurlijst die nergens op slaat.

De Prisma van de eufemismen. De knaldempers van de taal door Riemer Reinsma heeft een duidelijk thema: verdoezelend taalgebruik. Het is geen studie van het verschijnsel ‘eufemisme’ want het boekje graaft niet diep. Wel geeft het overzichtelijk geordend

[p. 621]

veel aardige voorbeelden. Daaruit blijkt dat we niet alleen bij sex, ouderdom en dood, maar ook op tal van andere gebieden niet rechtuit zeggen wat we bedoelen. Bijvoorbeeld bij ontslag en werkeloosheid, in de politiek, rondom criminaliteit en bij meningsverschillen. En ook dat we die eufemismen meestal hard nodig hebben om elkaar niet nodeloos voor het hoofd te stoten. Het boek bevat een goed register en een matige literatuurlijst.

Aju paraplu bevat Gevleugelde woorden van radio en televisie, verzameld door Henk van Gelder, die geen taalkundige is maar een goede neus heeft voor interessante details. In Nederland algemeen bekende uitdrukkingen en woorden die door radio of televisie in omloop gekomen zijn, komen hierin aan de orde. Zoals ‘Zeg maar ja tegen het leven’ (Wim Sonneveld), ‘Uithuilen en opnieuw beginnen’ (Wim Kan), ‘Inpakken en wegwezen’ (Farce Majeure), ‘Blij dat ik rij’ (begonnen in 1976, bedacht door Eric Ezendam en Leo Stumpel) en ‘Moeders wil is wet’ (een KRO-proprogramma van 1949 tot 1974). Ook sommige woorden blijken we te danken te hebben aan de media, zoals ‘hersengymnastiek’ (oorspronkelijk de naam van een quizprogramma dat vanaf 1938 op zondagavonden door de AVRO werd uitgezonden), ‘arbeidsvitaminen’, ‘doemdenken’, ‘hamvraag’ en ‘buitengebeuren’. Aju paraplu is naar zijn aard een echt Nederlands boekje; voor Vlaams België zou net zo iets, maar met grotendeels andere inhoud te schrijven zijn. Ik heb het met heel veel plezier gelezen. Het bevat helaas geen register.

Het vierde en laatste hier te noemen boek is Woord, ik bemin je van Marlies Philippa. Hierin is een groot aantal van haar etymologische artikelen uit het tijdschrift Onze Taal (soms enigszins bijgewerkt) opgenomen. De vraagwaar onze woorden vandaan komen, wordt op dit moment door niemand zo kundig en tegelijk onderhoudend beantwoord als door Philippa. Goede wijn behoeft geen krans. Dankzij een goed register kan de lezer ook gemakkelijk weer een bepaald woord even opzoeken.

Voor wie met enige kennis gewapend een kritische keuze doet uit de stroom taalboeken, is er veel waardevols tussen te vinden. Maar je houdt je hart vast voor de argeloze taalminnaar die op goed geluk wat koopt, want er is ook veel rommel bij. Misschien is dat onvermijdelijk en moeten we de rommel voor lief nemen terwille van het goede.

J.M. van der Horst

pieter uit den boogaart, Gronings verkouden en andere vermakelijke taalverschijnselen, Kosmos, Utrecht/Antwerpen, 1992, 97 p.
riemer reinsma, Prisma van de eufemismen. De knaldempers van de taal, Het Spectrum, Utrecht, 1992, 171 p.
henk van gelder, Aju paraplu. Gevleugelde woorden van radio en televisie, Rap, Amsterdam, 1993, 87 p.
marlies philippa, Woord, ik bemin je, Rap, Amsterdam, 1992, 144 p.