Ons Erfdeel. Jaargang 36

Merlijn, de onvoltooide opera van S. Vestdijk en W. Pijper

‘Ohne Musik wäre das Leben ein Irrtum’, schreef Nietsche. Hoeft het verwondering dat muziek in het leven van de veelzijdig getalenteerde Simon Vestdijk (1898-1971) een belangrijke rol heeft gespeeld? Natuurlijk niet. Zijn moeder speelde piano, vader Vestdijk legde zich toe op het organiseren van opera's in Harlingen en Leeuwarden. Al jong kreeg Simon pianoles, eerst bij Willem Zonderland, later bij mevrouw Brouwer, de moeder van zijn verloofde To. Nog als student wilde hij muziek studeren en ging hij bij zijn neef Herman Mulder in de leer. Het plan liet hij evenwel al gauw varen, doordat zijn vader zo'n studie niet wou financieren: componist was geen beroep waar een mens van zou kunnen leven. Eenmaal afgestudeerd als arts, in 1927, verflauwde zijn interesse, tot hij in 1937 Willem Pijper en in 1944 Herman Passchier (neerlandicus, musicus) leerde kennen. Vele discussies over muziek volgden én een imponerende stroom recensies, essays en studies - in 1983-'84 door Meulenhoff in tien gebonden delen gepubliceerd -, waarin hij op zoek ging naar de ‘glanzende kiemcel’ van de muzikale kunst. Als een der eersten waagde Vestdijk zich aan een definiëring en een beschrijving van de esthetische wetten en structuren van de muziek.

Willem Pijper (1894-1947), thans aanzienlijk minder gewaardeerd dan in de jaren zestig, had zich in het Nederlandse muziekleven tijdens het interbellum grote bekendheid verworven. Als componist, als uitvoerend kunstenaar, als directeur van het Rotterdams Conservatorium en vooral als muziekcriticus oefende hij veel invloed uit.

Toen Vestdijk en Pijper elkaar werkelijk ontmoetten, waren zij van elkaars werk en eigengereide karakter goed op de hoogte. Vestdijk b.v. was een gewaarschuwd man, toen Pijper hem in 1939 benaderde met het verzoek om samen de opera Merlijn te schrijven: hij wist immers van de manier waarop Pijper voor zijn symfonisch drama Halewijn met Nijhoffs libretto had omgesprongen, zeer ten detrimente van de dichter. Na enige aarzeling ging Vestdijk niettemin al vlug met de opzet akkoord. Op 9 april 1939 schrijft hij aan de in Rotterdam - ‘de detestabelste stad van Nederland’ - wonende Pijper: ‘Ik geloof, dat ik er nu ben’, en inderdaad, drie maanden later, is Vestdijks Merlijn klaar mét een 12 bladzijden lange inleiding erbij. De duivelskunstenaar uit Doorn verbaasde iedereen altijd weer door zijn snelle en efficiënte werktempo. De drukproeven waren al gereed, maar de muziek van Pijper nog lang niet. Meer zelfs: toen de hoogbegaafde componist op 18 maart 1947 overleed, was de partituur van zijn opera nog maar voor de helft voltooid. Dat het daarbij tussen de vrienden niet tot een breuk is gekomen, heeft alles met de aard van hun vriendschap te maken. In het merkwaardige boek Gestalten tegenover mij (1961) hing Vestdijk een uitvoerig portret van Pijper op: ‘een man van formaat, met zijn eigenaardige charme, en die absoluut een trouw vriend wilde zijn, op zijn manier’.

Ook omgekeerd was de trouw groot, van de kant van Vestdijk: ‘na Du Perron is hij, onberedeneerbaarderwijs, degene op wie ik het meest gesteld ben geweest’. Vestdijk hield Merlijn in (voor uitgeverij Veen schreef hij in de plaats de novelle De zwarte ruiter) en de héle oorlog paste hij zijn librettotekst verstechnisch aan, telkens wanneer de zoveel langzamer werkende Pijper om allerlei redenen van compositorische en astrologische aard wijzigingen in de operatekst nodig achtte (al eerder had Vestdijk een uitzonderlijke prestatie geleverd door zijn episch gedicht Mnemosyne in de bergen - 1946, ‘voor Willem Pijper’ - volgens zodiakale principes te structureren).

[p. 612]

Willem Pijper (1894-1947).

Het eerste deel van de ‘Cancer’-episode uit ‘Merlijn’

Zo zijn er ten slotte twee verschillende Merlijnteksten ontstaan: een die door Vestdijk in 1939 voor publikatie is gereedgemaakt en een versie uit 1957 (‘voor Saar Bessem’, een gewezen vriendin van de ‘pluralistische’ Pijper) met veel kleine en een aantal grote wijzigingen ten opzichte van de 1939-versie. Het bewerken en wijzigen van het libretto door Pijper en Vestdijk geschiedde door de oorlogsomstandigheden veelal schriftelijk. In totaal zijn er 97 brieven en briefkaarten bewaard gebleven, 54 van de hand van Vestdijk, 43 van Pijper. Dat er (nog) niet meer brieven van Vestdijk zijn, komt door de oorlog: bij het bombardement op Rotterdam van 14 mei 1940 raakte Pijper vrijwel al zijn bezittingen kwijt (‘Het leven heb ik er afgebracht, dat weet je. Verder alles weg, hond dood, school tegen de vlakte, kortom complete ravage’), ook dus de brieven die hij tot dan toe van Vestdijk had ontvangen.

Buiten de correspondentie om, die niet alleen interessant is met betrekking tot de opera Merlijn, maar zoveel inzicht biedt in beider persoonlijkheid en privé-domein (depressies, vrouwenhistories, tijdsklimaat enz.), hebben Pijper en Vestdijk zich alletwee ook schriftelijk uitgelaten over allerlei aspecten die te maken hadden met de samenwerking en het tot stand komen van de opera, waarvan het verhaal kan worden beschouwd als een parabel van Vestdijks eigen beleving van zijn kunstenaarschap. Aan de hand van astrologie, alchemie en de individuatieleer van Jung heeft Vestdijk in een episode uit het middeleeuwse Koning Arthur-materiaal - waarbij de tovenaar Merlijn de thaumaturg is die het hof én het hele Bretonse rijk met magische middelen heeft gecreëerd - zijn eigen kunstenaarsproblematiek gedramatiseerd. In dat opzicht is Viviane, een meisje uit het woud van Broceliande, een van de sprekendste anima-verbeeldingen die men bij Simon Vestdijk aantreft.

Van Vestdijk zijn er vijf teksten bekend over Willem Pijper en het werken aan Merlijn. Pijper zelf hield een werkschrift bij, het zogeheten ‘Cahier Noir’, om het zich bij het componeren, tussen zijn andere werkzaamheden door, makkelijk te maken én om het nageslacht te helpen bij de interpretatie van de opera, die onder de astrologische belasting gebukt gaat en niet (dat is het minste wat men ervan kan zeggen) onder Wagners invloed uitkomt.

Het mag een unicum worden genoemd dat van componist én dichter zoveel materiaal bewaard is gebleven, waardoor men als lezer en luisteraar - op 7 juni 1952 heeft een concertuitvoering plaats gehad, Vestdijk was er zeer van onder de indruk - inzicht kan verkrijgen in het werk en de werkwijze van de beide auteurs. Zelf hebben ze overwogen om hun briefwisseling en de erbij horende documenten ooit te publiceren: ‘Wie weet, zit in deze correspondentie nog een Heden ik, morgen gij’, schrijft Pijper op 28 maart 1939.

Dank zij een substantiële bijdrage van het Prins Bernard Fonds is de uitgave van al dat materiaal, door toedoen van Arthur van Dijk en (weduwe) Mieke Vestdijk, nu realiteit geworden. Het resultaat oogt in zijn rijke geheel bijzonder goed. Alleen jammer dat de samenstellers in het noten-gedeelte nogal wat kansen tot verklaring en uitdieping links hebben laten liggen (waarop slaat Vestdijks ‘geduld met de vijfpooteischer’?

[p. 613]

wie bedoelt Pijper als hij over zijn relatie met S. schrijft?) én dat het, bij gebrek aan een spoedige uitvoering, voorlopig moeilijk blijft om zich over de artistieke waarde van de opera een goed oordeel te vormen.

Luc Decorte

simon vestdijk en willem pijper, Merlijn. Het ontstaan van een opera in brieven en documenten verzorgd door Arthur van Dijk en Mieke Vestdijk, Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam, 1992, 2960 p.