Ons Erfdeel. Jaargang 36

Hellema's lange remweg

Is Hellema een miskend auteur? Het is lang beweerd van F. Springer - dat is voorbij? Voor Hellema kan het nog steeds gelden en met nog meer recht, want zijn werk is te onbekend, terwijl het gerekend moet worden tot het allerbeste in ons taalgebied.

Zijn oeuvre is relatief klein. Hellema is pas op latere leeftijd begonnen fictie te schrijven. Hij debuteerde in 1982 met de verhalenbundel Langzame dans als verzoeningsrite en schreef sindsdien nog twee verhalenbundels en vier romans. Het gaat in die teksten dikwijls over industrie, zaken, management (Hellema is analyserend getuige geweest van de ondergang van de Twentse textielindustrie). Maar zijn belangrijkste thematiek is: jodendom en holocaust, en de verwerking van deze historische monstruositeit. Of liever: het uitblijven van verwerking, collectief, en de onmogelijkheid ervan, individueel. Het thema komt in volle kracht terug in Hellema's laatste roman De maan van de vorige avond.

In dit boek is de verteller een Nederlander die, als halfjood, de grootst mogelijke ellende van de Tweede Wereldoorlog en de nazigruwelen heeft meegemaakt. Gevangenis, concentratiekampen. Hij kan daar niet van vertellen, want ‘de woorden en beelden van deze wereld kunnen er niet op worden toegepast - in ieder geval zijn ze niet toereikend’. Hij laat het er bij te verklaren dat hij is ‘ontkomen aan een monsterachtige zee, waarvan geen zeeman ooit heeft kunnen dromen’. Omdat het verhaal van een leven nu eenmaal toch verteld moet worden, ‘om onze schaamte te ontlopen over wat er gebeurd is’, creëert de verteller een personage, een soort gespiegelde dubbelganger, Edward Weinspeiser geheten, een in Berlijn geboren en opgegroeide halfjood. Hij laat deze fictieve leeftijdsgenoot op aanzienlijk gemakkelijker wijze dan hijzelf aan de holocaust ontkomen. Weinspeisers vader zendt de jongeling tijdig naar Engeland, waar Edward tijdens de eerste oorlogsjaren geïnterneerd wordt en dan in het Engelse leger wordt geïntegreerd. Na de laatste militaire acties in West-Europa arriveert hij in het pas verslagen nazi-Duitsland. Is de oorlog voorbij? Nee. Want ‘een oorlog heeft een lange remweg’. ‘Zijn oorlog is nog maar pas begon-

[p. 597]

nen’, zegt de verteller over zijn personage. Deze moet een brief afgeven in het vernietigingskamp Bergen-Belsen. Hellema laat in enkele bladzijden meebeleven hoe een onwetende zo'n plek van verschrikking betreedt en bekijkt. Weinspeiser ziet hopen kledingstukken liggen en merkt dan dat daaruit handen, voeten, hoofden steken. ‘Ik moet, dacht Edward, majoor Johnstone vinden. Ik moet hem een verzegelde envelop overhandigen.’ Niets doet ons de ontzetting over wat Edward ziet beter meevoelen dan zijn wanhopige poging om zich op zijn futiele opdracht te concentreren.

Een van de geheimen van Hellema's schrijverschap is dat hij in staat is om de lezer als het ware van binnenuit een klap tegen de ziel te geven. Een ander voorbeeld daarvan: het moment waarop Weinspeiser, inmiddels toneelspeler in Frankfurt, onverwacht geconfronteerd wordt met onbeschaamd anti-semitisme. En dat in Duitsland, ‘het land van mijn vijand’, ‘het land waar de dood vandaan kwam’, waar de mensen ‘fundamentalisten van het bevel en het voorschrift waren, waar een volk ‘te ver is gegaan’. Duitsland, dat ‘een eeuwige schuld op zich geladen heeft’. Dat is hard gezegd: de waarheid is hard.

Juist dit àlles uitspreken zonder terughoudendheid geeft het boek zijn indringende kracht en doet de tekst sidderen van betrokkenheid. Maarten van Buuren heeft zich in een bespreking aldus uitgelaten: ‘Ik heb zelden een roman gelezen waarin de auteur zich zo met huid en haar uitlevert’. Bij dit persoonlijk engagement hoort een schitterende, beitelende stijl, zo compact dat je geen enkele zin kunt overslaan, en het ook niet wilt. Ik zou een lijst willen maken van de aforismen, de diepzinnige metaforen (de titel!), van de overdenkingen over leven, geschiedenis, lijden en zingeving. Wanneer de verteller tot slot een soort credo uitspreekt, stellende dat uit de holocaust de gedachte voortkomt dat we ons dienen te bevrijden van ‘de angst voor het verlaten zijn’, te ontdoen

Hellema (^o1921).

van ‘de behoefte het leed te rechtvaardigen’, voelt de lezer zich diep aangesproken. Iemand heeft beweerd dat een boek de moeite waard is wanneer je het na lezing onmiddellijk wilt herlezen. Hellema's De maan van de vorige avond is zo'n boek. Bij veel van wat er dezer dagen aan Nederlandstalige letterkunde wordt voortgebracht denk ik: prachtig geschreven, helaas het gaat nergens over. Bij Hellema gaat het ergens over.

Aart van Zoest

hellema, De maan van de vorige avond, Querido, Amsterdam, 1992, 152 p.