Ons Erfdeel. Jaargang 36

[p. 563]

Eerst vakmanschap dan kunst
Het werk van Orlow Seunke
Gerdin Linthorst

GERDIN LINTHORST
werd geboren in 1946 te Amsterdam. Studeerde scenario en regie aan de Nederlandse Filmacademie en volgde een scenario-cursus te Los Angeles. Is filmrecensente voor de ‘Volkskrant’, redactrice van ‘De Filmkrant’ en redactrice van ‘Het Nederlandse Scenario’. Publiceerde o.a. ‘De Droomfabriek. Achter de schermen van de speelfilm’ (1987).
Adres: Admiraal de Ruyterweg 274, NL-1055 MR Amsterdam

Begin jaren tachtig haalde Nederland opgelucht adem. Er leek een veelbelovende, oorspronkelijke, nieuwe, jonge filmmaker opgestaan. Orlow Seunke was zijn naam, De smaak van water zijn eerste lange speelfilm.

Niet alleen de vormgeving, maar evenzeer de inhoud verraste pers en publiek. Hier gaf een talentvol filmer zich ongegeneerd over aan zijn eigenzinnige vormopvattingen, rond een onderwerp dat flink wat maatschappijkritiek bevatte. Gerard Thoolen vertolkte met verve de rol van een sociaal werker die in een verkommerde samenleving uit zijn star bureaucratisch fungeren bevrijd wordt door zijn zorg voor een verwilderd meisje (Dorijn Curvers), dat de kast waarin zij leeft niet wenst te verlaten.

De licht absurdistische, soms bijna Kafkaeske toon van het verhaal sloot naadloos aan bij een gedurfde vormgeving, waarin het zwart-wit materiaal optimaal werd uitgebuit. In belichting, cameravoering en mise-en-scène deed De smaak van water nog het meeste denken aan een film noir in Oost-Europese versie. Het bureaucratisch handelen van niet nader omschreven autoriteiten, die hun kennelijk grote bevoegdheden in een oceaan van formaliteiten ten onder zien gaan, deed eens te meer denken aan politieke systemen à la het Oostblok. Geen wonder achteraf beschouwd, want tijdens de euforie over dit originele werkstuk bleek opeens dat Seunke zijn intrige had ontleend aan de roman De bezoeker van de Hongaar György Konrád. Een feit dat in de filmtitels niet was vermeld, welk verzuim na flink wat beroering later werd goedgemaakt. De kleine schoonheidsfout verhinderde niet dat de film de Nederlandse Prijs van de Kritiek kreeg en tijdens het filmfestival van Venetië werd bekroond met een Gouden Leeuw voor het beste debuut, een eer die geen enkele Nederlandse filmmaker ooit was gegund.

Orlow Seunke stond vanaf dit moment te boek als de hoop en glorie van het Nederlandse filmbedrijf, dat hem enige jaren later nog bedacht met een Exportprijs en een Speciale Juryprijs tijdens de Nederlandse Filmdagen in 1985.

[p. 564]

Dorijn Curvers in ‘De smaak van water’ (1981).

De verwachtingen werden niet geheel ingelost. Na De smaak van water, in 1981, maakte Seunke nog twee lange speelfilms. In 1985 Pervola, dat ondanks enkele punten van kritiek nog kon rekenen op grote goodwill bij pers en publiek. En in 1991 de Buster Keaton-hommage Oh Boy, waarover de meningen verdeeld waren maar zelden in positieve zin.

Na drie lange en ettelijke korte speelfilms kan Orlow Seunke nog steeds veelbelovend, oorspronkelijk en getalenteerd genoemd worden. Een jonge filmmaker - waarschijnlijk nog niet eens halverwege een carrière die in vliegende vaart van start ging.

Als leerling van het Amsterdamse Montessori Lyceum nam hij gretig deel aan werkweken waarin, onder leiding van filmmaker Rein Bloem, aan korte films werd gewerkt. Drie, vier keer per week was Orlow Seunke in de bioscoop te vinden. Van kinds af aan had hij een voorkeur voor het werk van Laurel en Hardy. Later werd de iets surrealistischer Buster Keaton het grote idool.

Al vroeg toonde Seunke eigen initiatief. Zodra hem ter ore kwam dat ergens filmopnamen plaatsvonden, spoedde hij zich naar de lokatie om aldaar, weinig communicatief maar met de oren gespitst en de ogen op steeltjes, de kunst af te kijken. Uiteraard meldde hij zich in zijn eindexamenjaar van de middelbare school aan bij de filmacademie voor het toelatingsexamen. Met eigen werk - tekeningen en een super 8 muziekclip naar een lied van Bob Dylan - maar met vooral veel verbale overredingskracht slaagde hij glansrijk. Hij zakte evenwel voor het eindexamen van de middelbare school. Waarschuwingen in de trant van: ‘Haal toch eerst je diploma jongen, je bent na de filmacademie toch werkeloos’, sloeg hij in de wind. De school bleef onafgemaakt, want Seunke kon geen jaar langer wachten.

In 1971 begon hij zijn filmstudie, waarbij hij zich al snel een gretige en initiatiefrijke leerling toonde. Vakkennis stond hoog in zijn vaandel want ‘alleen uit vakmanschap kan kunst ontstaan’ meende hij toen en nu nog.

In het stagejaar zocht hij niet braaf emplooi elders, maar vervaardigde hij met vrienden en medeleerlingen Jan Musch en Thijs Tinbergen in hoog tempo enkele korte films. Veelal gedraaid op gekregen dan wel gevonden restmateriaal en gratis afgewerkt op de academie. Toenmalig directeur Anton Koolhaas stuurde Seunke tweemaal van school wegens overtreding van de regels, maar liet hem toch, geroerd door zijn enthousiasme, de opleiding voltooien en voorzag zijn diploma van het predikaat cum laude.

[p. 565]

Opnamen van ‘Pervola’ in het meest noordelijke punt van Noorwegen.

Al in het stagejaar had Orlow Seunke televisie-contacten opgedaan. Zijn korte film Jaakko Morttala (1974) werd in Nederland en Finland uitgezonden evenals Twisk en Bison (1975). Met Musch, Tinbergen en vriend en vaste cameraman Bernd Wouthuysen stichtte Seunke het produktiebedrijfje ‘Twisk’, later ‘Maya Produkties’ genaamd. Vooral in de jaren zeventig gingen veel ex-filmacademiestudenten de harde praktijk te lijf in kleine collectieven, waarbinnen eigen produkties werden geconcipieerd, geproduceerd en gerealiseerd.

Seunke studeerde in 1975 af met de eindexamenfilm Altijd wat anders, die prompt op televisie werd uitgezonden. Waarna Vrouwe Fortuna hem opnieuw welgezind was. Vara-regisseur Nick van den Boezem, bij wie Seunke een korte stage had gelopen, kreeg de regie over een deel van een door de Vara gecoproduceerde episodefilm toegewezen, maar schoof deze door naar Orlow Seunke.

Producent was Matthijs van Heijningen, die de grote problemen rond het financieren van een lange speelfilm al eerder omzeilde door een viertal korte films aaneen te smeden tot een avondvullende bioscoopfilm. Dit Zwaarmoedige verhalen voor bij de centrale verwarming, gebaseerd op verhalen van Heere Heeresma, werd nu opgevolgd door Alle dagen feest. Ate de Jong regisseerde het titelverhaal van dit vierluik, met een scenario van Guus Luyters naar het gelijknamige boek van Remco Campert. Otto Jongerius verfilmde het deel Hoe ik mijn verjaardag vierde en schilder/filmer Paul de Lussanet het deel Op reis. Maar, zo meende de pers vrijwel unaniem, de meest gerijpte bijdrage was van Orlow Seunke die het deel Een ellendige nietsnut voor zijn rekening nam.

Niets leek een glansrijke carrière in de weg te staan. De produkties volgden elkaar in voor Nederlandse begrippen ongebruikelijk hoog tempo op. Achtereenvolgens de documentaire

[p. 566]

Gombrowicz, de korte Vara-film Prettig weekend, Meneer Meijer (ingestuurd voor de Prix d'Italia), de documentaire over zijn oma en haar vriend, getiteld Het begin en een serie voor de Vara vervaardigde korte, droogkomische filmpjes rond het stuntelende personage Pim, door Seunke zelf gespeeld in een stijl die sterk aan Buster Keaton deed denken.

In al het korte werk van Orlow Seunke was zijn verrassende spelregie gebleken, die leidde tot opmerkelijke naturel acteren. Zijn voor een groot deel door Keaton geïnspireerde gevoel voor humor en het inventieve gemak waarmee hij kleine, simpele verhaaltjes vertelde, deden weldadig aan in een periode waarin talloze Grote Kunstenaars Meesterwerken trachtten te scheppen.

Seunke laat zich nog steeds met de nodige reserve uit over het fenomeen ‘kunstenaar’. ‘Hoe kun je jezelf zo noemen,’ vraagt hij zich af, ‘het is aan anderen om te beoordelen of je een kunstenaar bent. Het enige dat je kunt doen is trachten je vak te beheersen en vervolgens constateert het publiek of er zoiets als kunst is ontstaan.’

Het vertellen van een verhaal staat bij Seunke voorop en met spijt signaleert hij het Nederlandse dedain voor verhalenvertellers als Jan de Hartog, die hij zelf nog altijd hoger acht dan de eerste de beste literair-angehauchte schepper van egodocumenten. Ook zijn keuze van favoriete filmmakers wijst in de richting van een publieksvriendelijke aanpak. Alfred Hitchcock, David Lean, Steven Spielberg, Francis Coppola en Martin Scorsese staan bij hem hoog aangeschreven vanwege hun puur cinematografische vakmanschap, waarmee ze een groot publiek weten te behagen.

Toch heeft Orlow Seunke in zijn eerste lange speelfilm De smaak van water geen opvallende kniebuigingen naar een groot publiek gedaan. De film is naar vorm en inhoud kunstzinnig te noemen, heeft verschillende betekenislagen en laat voor de toeschouwer genoeg te raden en interpreteren over.

Ook in zijn tweede film Pervola heeft Seunke niet de weg van de minste weerstand genomen. Om te beginnen koos hij er voor deze film, die zich afspeelt in een koud, noordelijk sneeuwlandschap, op lokatie te draaien in het meest noordelijke puntje van Noorwegen. Bij ettelijke graden onder nul zwoegden de hoofdrolspelers Gerard Thoolen en Bram van der Vlugt aan hun vertolking van twee broers die aan de laatste wens van hun net overleden vader gevolg geven. Hij wil begraven worden in het noordelijk gelegen Pervola, naast zijn tweede vrouw. Een barre tocht per huifslede volgt, met aan boord het stoffelijk overschot van de vader, de twee broers en een inlandse wagenvoerder. Een ware beproeving, tijdens welke de onderlinge verhoudingen scherp worden toegespitst. De verloederde homofiele variëté-artiest Simon (Thoolen) blijkt een wilskrachtige, eerlijke figuur, de onkreukbare effectenmakelaar Hein (Van der Vlugt) een corrupte zwakkeling.

Opnieuw permitteert Seunke zich de vrijheid een geheel eigen werkelijkheid te creëren, al doorstond hij met zijn crew manhaftig de ontberingen van een arctisch klimaat voor het effect dat het op mimiek en motoriek van de acteurs had. Zoals in De smaak van water het kantoor van de sociaal werker, en in Oh Boy de filmstudio, zo zijn in Pervola de beurs, het theater en het station in het Noorden herkenbare lokaties. Maar Seunke geeft er een geheel eigen, sterk gevisualiseerde kijk op. Overal is het vol en smoezelig en als kijker kom je ogen tekort om

[p. 567]

Bram van der Vlugt en Gerard Thoolen in ‘Pervola’ (1985).

alle visuele vondsten in de vorm van voorwerpen en personen te bevatten.

Aan het slot van Pervola benadrukt Seunke de illusie die film is wanneer hij de broers elkaar na de beproeving opnieuw laat ontmoeten in een theater. Simon beëindigt er net een voorstelling in een sneeuwlandschap, gezeten op hetzelfde rotsblok als waarop hij in het plaatsje Pervola zat. Is het leven theater of theater het leven?

De tegenstelling schijn en werkelijkheid blijft een thema in Seunke's werk, dat wordt gekenmerkt door licht-absurdistische situaties die zich afspelen tegen artificiële achtergronden. Alleen de emoties zijn van een heftig realisme te noemen, waarbij dan weer het theatrale effect niet geschuwd wordt. Een discrepantie, zo op het oog, maar volgens Seunke een bittere noodzaak. ‘Voeg bij een geconstrueerde, artificiële werkelijkheid een gestileerde manier van acteren en dialooggebruik en je eindigt bij de totale abstractie. Dat levert alleen maar kille, pretentieuze kunstzinnige films op.’

Opnieuw betuigt hij zijn respect en begrip voor de noden en wensen van het publiek, wanneer hij vaststelt: ‘Mensen betalen om in de bioscoop in de droom, de fantasie van een ander te stappen. Maar ze zoeken wel herkenning, dat is het moeilijke aan filmmaken. Enerzijds maak je gebruik van cliché's, want we beleven allemaal hetzelfde: scheiding, liefde, wraak, haat - de bekende 32 Griekse situaties waarop toneel, film en literatuur nog altijd gebaseerd zijn.

Orlow Seunke (^o1952) in een van de hoofdrollen van ‘Oh Boy’ (1991).

Anderzijds moet het gevoel ontstaan dat iets geheel nieuws bekeken wordt. Het gaat er dus om het cliché op verrassende, onvoorspelbare wijze aan te kleden.’

Gewapend met een flinterdun verhaaltje en een groot arsenaal aan visuele vondsten zette Seunke zich zes jaar na Pervola aan zijn derde speelfilm Oh Boy. In de tussenliggende jaren waren hij en zijn partners Musch en Tinbergen uit elkaar gegaan en had hij de produktiemaatschappij ‘Ekko Films’ opgericht. Als producent van succesvolle animatiefilms van vriend Maarten Koopman (De slaapkamer, Femme fatale en De kast) bereidde hij zich voor op zijn hommage aan Buster Keaton. Aan producent Laurens Geels van First Floor Features (o.a. Abel, Flodder en Amsterdamned) delegeerde hij voor de eerste keer de organisatie en financiering van zijn film. In Oh Boy keren vertrouwde elementen uit het werk van Seunke terug. Het speelt zich af in een filmstudio waar opnamen worden gemaakt van een Buster Keaton-achtige slapstick rond een pompstation-bediende en diens concurrerende overbuurman. Tegen deze artificiële achtergrond (meer illusie dan ooit) voltrekt zich de tragi-komische competitie tussen de filmacteurs (Seunke zelf als pompstationbediende, Kees van Kooten als overbuurman) en de ietwat overspannen regisseur (Peer Mascini).

Opnieuw tracht Seunke oprechte emoties over te dragen binnen een kunstmatige omgeving

[p. 568]

Jim van der Woude en Kees van Kooten in ‘Oh Boy’.

(de filmset) en situatie (filmopnamen), maar de overvloed aan visuele vondsten en spektakel waaraan de ontwikkeling van het verhaal werd opgeofferd, eiste zijn tol. Waar de personages in De smaak van water en Pervola tot leven komen en tot betrokkenheid leiden, blijven die in Oh boy steken in de contouren van prototypische stripfiguren. Tegen zijn eigen overtuiging in voegde Orlow Seunke in Oh Boy aan de artificiële omgeving een sterk gestileerde van acteren toe (zoals de slapstick vereist), hetgeen in dit geval niet leidde tot een kille, pretentieuze film maar tot een aaneenschakeling van kleine anekdoten die een spanningsboog en ontwikkeling ontberen. De eerste die dit toe zal geven, is Orlow Seunke zelf. ‘Misschien is het mij niet gelukt voldoende emoties op te roepen,’ bekent hij, ‘en dat is precies de drijfveer om door te gaan. Als een film voor honderd procent geslaagd is, hoef je niets meer te overtreffen en verbeteren en ben je dus uitgepraat.’

Dat de filmmaker dit stadium nog lang niet heeft bereikt, blijkt uit de ambitieuze plannen die hij voor een volgende film uitbroedt. Niets minder dan het oer-Hollandse, beroemde kinderboek Pluk van de Petteflet van schrijfster Annie M.G. Schmidt wil hij gaan verfilmen. Als een soort Roger Rabbit, in een afwisseling van life-action en animatie. Artificiëler kan niet. Er zijn genoeg redenen om met hooggespannen verwachtingen naar Orlow Seunkes vierde bioscoopfilm uit te zien.