Ons Erfdeel. Jaargang 36

Van Dale groot synoniemen woordenboek

Al op de basisschool leerde men dat je - zeker in het schriftelijk taalgebruik - voortdurend variatie moet aanbrengen. En op de universiteit onderwees men die noodzakelijke afwisseling in woord en beeld, ter verlevendiging van taal en stijl, met nog steeds evenveel overtuiging. Zolang er echter alleen maar woordenboeken bestonden die voornamelijk omschrijvingen van de betekenis der woorden gaven, bleef het maar behelpen! De gebruiker - van kind tot volwassene - vond meestal wel een antwoord op de vraag naar de (min of meer juiste) betekenis, maar zodra hij zijn taal wilde gaan variëren op de verlangde manier, lieten de dikste Van Dales en andere hulpbronnen hem meestal volledig in de steek.

Met de verschijning van Van Dale's ‘Groot woordenboek van Synoniemen en andere betekenisverwante woorden’ - of GROOT SYNONIEMEN WOORDENBOEK - is echter voorgoed een eind gemaakt aan de grote leemte die er op ‘taal-variatie-gebied’ bestond, want het GSW (zoals we het voor het gemak in het vervolg maar zullen noemen) biedt niet alleen een ruime keuze aan synoniemen en andere woordvarianten, maar het kan de gebruiker ook op allerlei andere manieren helpen om een bepaald woord te vinden dat hem niet direct in gedachten wil komen. Van dat laatste één overtuigend voorbeeld. Terwijl ik me voorheen suf zat te piekeren over de naam van de hoed die mijn kunstzinnige buurman vroeger altijd droeg, hoef ik nu alleen maar het item hoed op te zoeken en vind dan ná de aanduiding ‘met brede, slappe rand’ moeiteloos de gezochte flambard.

Onder het item hoed treft men overigens niet alleen vele soorten hoeden aan, maar ook de verwijzing (met pijltjes) naar de ‘hogere begrippen’ hoofddeksel en kledingstuk. En het allerhoogste be-

[p. 461]

grip van dit geheel wordt natuurlijk gevormd door het woord kleding, de top van één der ca. 2000 ‘boomstructuren’ die het GSW bevat.

Boomstructuur

Op ongeveer gelijke wijze als genealogen met een stamboom werken, heeft Prof. dr. P.G.J. van Sterkenburg in samenwerking met drs. M.C. van Dalen, drs. M.J.M. Hooyman en drs. M.E. Verburg een groot deel van ons taalbestand in ‘boomstructuren’ onderverdeeld met allerlei vertakkingen. De zoëven genoemde (stam)bomen kleding en kledingstuk hebben als ‘verwanten in de eerste graad’ een bijna volledige pagina ‘takken’, zoals hieronder aangegeven:

	kleding/goed/kledij/kleren (alleen mv.) /outfit (inf.)/vgl kledingstuk
van burgers	burgerkleding/burgerkloffie (inf.)
bij elkaar passend	combinatie
karakteristiek	dracht
van één persoon	garderobe
die bij een bep. groep of rol hoort	kostuum
voor de voeten	schoeisel
voorgeschreven	tenue
opvallend	uitdossing/uitmonstering
voor alle leden van een groep gelijk	uniform
waarmee men zich onherkenbaar maakt	vermomming
net voor een gelegenheid 's avonds	avondkleding/avondkledij/avondtoilet
om in te zwemmen	badkleding/zwemkleding
die men in een bedrijf draagt	bedrijfskleding
bestaande uit een uniform	dienstkleding
zeer deftig en feestelijk, voor bep. gelegenheden	gala/galakleding/galakostuum
voor een bep. gelegenheid	gelegenheidskleding
voor zwangere vrouwen	positiekleding
ter bescherming tegen regen	regenkleding
om in te sporten	sportkleding
voor hobby en ontspanning	vrijetijdskleding
om in te werken	werkkleding
over het ondergoed gedragen	bovenkleding
onder de bovenkleding gedragen	ondergoed/onderkleding/lijfgoed (arch.)
alledaags	kloffie/plunje
het	zondagse goed/goeie goed (inf.)
op maat gemaakt	maatkleding/maatgoed
op grote schaal geproduceerd	confectie
	kledingstuk/vgl kleding
dat al door iem. anders is gedragen	afdankertje/afdragertje/afleggertje
om in te zwemmen	badkostuum/zwemkostuum/zwempak
van dunne stof met knopen, om het bovenlijf	blouse
dat nauw om het lichaam sluit	bodystocking
om het onderlijf met pijpen	broek
wijd en lang	gewaad
om de hals gedragen	halsdoek
om de hand	handschoen
op het hoofd	hoofddeksel
om het hoofd gewikkeld	hoofddoek
met mouwen, dat men over andere kleding draagt	jas
om voet en been	kous
om de lendenen gewikkeld	lendendoek/schaamschortje (scherts.)
onder de bovenkleding	onderkledingstuk
bestaande uit een jas en een broek aan elkaar	overall
voor het boven- en onderlijf	pak
meestal voor vrouwen, om het onderlijf	rok
om de voet	schoen
dat men voorbindt of aantrekt ter bescherming van de kleding	schort
van warme dikke stof, om het bovenlijf	trui
nl. dun katoenen truitje	T-shirt
nl. truitje met een kraagje en een paar knoopjes	poloshirt/polo
nl. truitje zonder mouwen, met wijde hals	tanktop
nl. strak truitje zonder schouderbanden	topje
dat men over iets heen draagt	bovenkleed/opperkleed/overkleed
voor vrouwen, bestaande uit een rok met een bovenstuk eraan vast	jurk/japon (form)/kleed (Belg)

Zoals men in dit voorbeeld ziet, worden eerst de synoniemen van het lemma kleding(stuk) opgesomd en daarna volgen ‘de verwanten’ (soms ook weer met synoniemen en / of bepaalde waarderingsaanduidingen), met in de marge (vóór de haarlijn) een duidelijke begripsbepaling ervan. Alle genoemde soorten kleding (stukken) staan ook weer als apart lemma in het GSW (met of zonder synoniemen en/of vertakkingen, dubbele betekenissen enz.), zodat men altijd weer op het goede spoor terecht komt indien men dat bijster mocht zijn geraakt.

Het is een voortdurend genoegen om samen met de samenstellers ‘een boompje op te zetten’, beginnend vanuit ‘het niets’: het gezochte woord dat je voor de geest zweeft, maar waar je niet ‘op kunt komen’. Toen ik een twintigtal regels terug aan het zoeken was naar het woord dat aangeeft hoe de wetenschap ook weer heet die zich met familiestambomen bezighoudt, zocht ik stamboom op en vond daar direct genealogie. En bij dàt woord trof ik weer verschillende andere termen aan die me bij mijn vergelijking tussen ‘boomstructuren’ en ‘genealogie’ van dienst konden zijn.

Er bestaat maar één gevaar voor de gebruiker en dat is dat men door al die ‘bomen’ zó geboeid raakt dat men ‘het bos’ uit het oog verliest en vergeet dat het GSW alleen maar een hulpmiddel is voor het (beter) schrijven. Wie zich door de inhoud van dit ingenieus samengestelde woordenboek laat meeslepen, springend van de hak op de tak, komt nooit aan het einde van zijn betoog. Vandaar mijn raad: maak een beperkt gebruik van dit boek, anders ben je verloren!

Verdere inhoud

Voorafgaand aan het eigenlijke GSW treft men in ca. 25 pagina's een Ter inleiding, enkele hoofdstukjes achtergrondinformatie én een duidelijke Gebruiksaanwijzing met bijbehorende lijst van Afkortingen e.d. Wie de illustratiepagina betreffende het lemma kleding(stuk) bekijkt, ziet dat die (tussen haakjes geplaatste) afkortingen - inf., arch., Belg. e.d. - overeenkomen met de gebruikelijke. Van meer belang zijn de symbolen en lettertypes, die informatie bieden waar men moeilijk buiten kan. Bestudering ervan, voorafgaand aan het gebruik van het GSW, lijkt me dan ook zeker niet overbodig.

Zeer praktisch is ten slotte de aan het einde van het boek voorkomende Lijst van vaste verbindingen, een op hoofdwoorden geordende alfabetische lijst van uitdrukkingen, gezegdes e.d. Het betreffende hoofdwoord vindt men vetgedrukt; de betekenis staat cursief. Eén voorbeeld (met het hoofdwoord aap):

iem. voor de aap houden → beetnemen
voor aap staan → belachelijk
iem. voor aap zetten → beledigen
een aangeklede aap → fat
zich een aap lachen → lachen
in de aap gelogeerd zijn → narigheid
zich een aap schrikken → schrikken
zo zat als een aap → stomdronken

Als we het GSW met het bekende ‘betekeniswoordenboek’ Het juiste woord van Dr. L. Brouwers vergelijken, valt die vergelijking, voor het vinden van een duidelijke betekenis der synoniemen, beslist in het voordeel van het GSW uit. In Het juiste woord zijn beslist méér woorden (rondom bepaalde

[p. 462]

thema's) gegroepeerd, maar de feitelijke betekenis en/of de nuances ervan moet de gebruiker zélf maar bedenken.

Zoals uit voorafgaande bespreking blijkt geeft het GSW heel wat meer dan een opsomming van verwante woorden. Voor mij is het het enige échte synoniemenwoordenboek en ik twijfel er dan ook niet aan dat dit gebruikersvriendelijke GSW het bestaande ‘gat in de markt’ opvult. Lof voor de samenstellers!

Aldert Walrecht

p.g.j. van sterrenburg, Groot woordenboek van Synoniemen en andere betekenisverwante woorden, Van Dale Lexicografie bv, Utrecht/Antwerpen, 1240 p.