Ons Erfdeel. Jaargang 36

Het recht van spreken door oudere dansers

Van de negen muzen is Terpsichore misschien wel de onbarmhartigste, om niet te zeggen wreedaardigste. Als geen ander laat zij haar dienaren en dienaressen weten niet van aftakeling gediend te zijn. Dus bant zij veertig plussers uit haar tempel. Door hun werkgevers kunnen toneeldansers in Nederland bij het bereiken van hun vijfendertigste om reden van hun leeftijd ontslagen worden. Willen zij aanspraak maken op de slechts enkele jaren geleden van start gegane pensioensregeling, dan moeten zij wel aantonen minimaal tien seizoenen bij een aan deze regeling aangesloten dansgroep gewerkt te hebben. Daarbij zij aangetekend dat van de 850 thans in Nederland geregistreerde toneeldansers er het afgelopen jaar nog geen tweehonderd een jaarcontract met een van staatswege gesubsidieerde dansgroep aangeboden kregen. Het overgrote deel beroepsdansers is aangewezen op incidenteel werk en moet met behoud van uitkering de vereiste lichaamsconditie op peil houden.

Het toneeldanspodium is ook om andere redenen op te vatten als een jachtterrein. De jacht op beter, hoger, sneller, waartoe veel choreografen zich in hun knieval naar het publiek laten verleiden, zette al jaren geleden een duidelijk waarneembaar verjongingsproces in deze podiumkunst in werking. Terpsichore legde de zweep erover. Recent onderzoek door de Universiteit van Amsterdam wees uit dat de meeste dansers al rond hun zevenentwintigste stoppen. Twintig jaar geleden was dat rond het vijfendertigste levensjaar voor

[p. 446]

‘Evergreens’ een choreografie van Hans van Manen, door Nederlands Dans Theater 3. Met Sabine Kupferberg en Gerard Lemaitre (1991).

mannen, terwijl de vrouwen er gemiddeld rond hun dertigste mee stopten. Sommigen melden zich aan voor omscholing omdat zij niet meer bestand zijn tegen de gecultiveerde roofbouw op hun condities, anderen omdat zij de onregelmatige werktijden niet met een voorgenomen gezinsleven kunnen verenigen. Steeds meer dansers zijn ook genoodzaakt voortijdig te stoppen ten gevolge van blessures. Life starts at forty geldt dus niet voor deze doelgroep. De verjonging blijkt ook uit het feit dat het al jaren heel normaal wordt gevonden dat op internationale concoursen de eerste prijzen door dertienjarigen worden weggesleept.

Op de aanblik van een tanige huid, een rimpelende rugplooi, een uitzettende maag, onderkin of lebberende dijspier berust een steeds groter taboe. Dans veronderstelt immers energie, jeugdig elan en vitalistische veerkracht en dat in extremo door de reclame bevorderde imago duldt geen waarneembare inbreuk. Een sober mens danst niet, zei de oude Seneca reeds. Een dertig plusser ook niet, is het antwoord van de hedendaagse samenleving.

De gevolgen hiervan tekenen zich thans op het danspodium af: de geestelijke rijping op basis van de expertise die een beroepsdanser uitsluitend op het podium zelf kan opdoen, komt steeds meer in het gedrang. Zelfs voor de enkele rollen in de klassieke balletten die een respectabele leeftijd suggereren, worden steeds minder oudere dansers ingezet. Voor dansers is dit een tendens waaraan zij weinig kunnen doen. Afhankelijk als zij zijn van hun dienstbaarheid naar choreografen staat hen als uitvoerende kunstenaars geen sanctie ter beschikking, waarmee zij hun werkgevers van hun voorkeur voor jongere (dus ook goedkopere) collega's kunnen afhouden. Toch zijn ook choreografen in de creatieve interactie op de dansvloer afhankelijk van hun dansmateriaal. Simpel gesteld: zonder danser geen dans. Zo merkte ook Gerard Lemaitre, in de ruim twintig jaar (1960-1981) dat hij in dienst was van het Nederlands Dans Theater. Waarom, zo vroeg hij zich af, worden er nauwelijks of geen rollen meer gecreëerd die alleen of in elk geval beter door oudere dansers gedanst kunnen worden? De verjonging op het danspodium staat haaks op de naderende vergrijzing van de westerse samenleving zelf. Waarom worden zelfs in de verhalende balletten in het klassiek-romantisch repertoire de rollen van vaders en moeders, koningen en koninginnen, priesters en tovenaars aan jonkies gegeven, met veel te jonge kuiten en rechte ruggen onder hun oud geschminkte hoofden, grijze pruiken en met kussens

[p. 447]

volgestouwde buiken? Lemaitre kwam in 1990 op het stoutmoedige idee om een groep voor oudere dansers op te richten. Maar hij is geen artistiek leider en miste ook het organisatorische talent om zijn wens te verwezenlijken. Hem ontbraken de financiën en faciliteiten.

Kort daarna trad echter het Nederlands Dans Theater in Lyon op en bezocht Lemaitre zijn excollega's in hun kleedkamer. Onder hen was Sabine Kupferberg, die worstelde met het naderende einde van haar toneelcarrière. Haar echtgenoot, Jiri Kylian, artistiek leider en choreograaf van het NDT, die regelmatig nieuwe dansers moet aannemen en ook oude, hem vertrouwde dansers moet ontslaan weet er alles van. Het was dus niet Lemaitre, maar Kylian die vier oudere dansers en vier hen vertrouwde choreografen inschakelde voor een project dat in de internationale danswereld direct met enthousiasme ontvangen werd. Aan intimi betitelde hij dit initiatief als een kerstcadeau

‘No sleep till dawn of day’, een choreografie van Jiri Kylián, door Nederlands Hans Theater 3. Met Martine van Hamel en Sabine Kupferberg (1992).

aan zijn echtgenote. In november 1991 presenteerde NDT 3, de seniorengroep van het Danstheater zijn eerste quator-bill, met choreografieën van Kylian zelf, Hans van Manen, William Forsythe en Mats Ek. Deze vier choreografen drukten de afgelopen twintig jaar een groot stempel op het repertoire van het Nederlands Dans Theater. De vier dansers van NDT 3, Sabine Kupferberg, Niklas Ek, Alida Chase en Gerard Lemaitre deden dat eveneens. De achte zijn vergelijkbaar met een Dynasty of Dallas-familie. Zij kennen elkaar door en door, weten wat het dansbedrijf elk van hen persoonlijk opleverde. Zij kennen ook elkaars eigenaardigheden, specialiteiten en persoonsgebondenheid aan het theater. Kupferberg en Kylian zijn getrouwd, Mats en Niklas Ek zijn broers, Chase heeft een kind van Forsythe, Lemaitre en Van Manen hebben meerdere jaren leven en werk gedeeld. Vooralsnog hield Kylian, als initiatiefnemer van NDT 3 een slag

‘Off white’, een choreografie van Ohad Naharin, door Nederlands Dans Theater 3. Met Sabine Kupferberg en Niklas Ek (1992).

om de arm: hij wees nadrukkelijk op het momentgebonden aspect van dit project. Het was geenszins de bedoeling dat een apart repertoire voor senioren zou worden opgebouwd. Het accent lag niet op de reproduceerbaarheid van de balletcreaties, maar op de aan hun leeftijd op dat moment gebonden kwaliteiten van de protagonisten. Het is dus in hun benadering van de dansers dat de vier choreografen hun inzicht in de gangbare danspraktijk konden tonen. Kylian exploreerde de dramatische expressie van zijn vrouw en zocht naar een balansvoering tussen haar talent als comedienne en haar persoonlijke tragedie. Forsythe accentueerde vooral de slopende routine van het dansbedrijf, waarmee dansers hun idealen koesterden en de stem van hun geweten sussen. Mats Ek liet zijn jongere broer terugreizen naar hun beider jeugd. Van Manen was eigenlijk de enige die de paradox van een rijpende geest in een aftakelend lichaam voor zichzelf liet spreken, door de twee dansers niet als oudere dansers voor te stellen,

[p. 448]

maar hen dat simpelweg te laten zijn. In zijn ogen zijn Kupferberg en Lemaitre allebei een ‘ster’ en dat betekent dat zij als zodanig ook herkenbaar zijn en behandeld moeten worden. Hij laat het tweetal op elkaar los in een alledaagse setting: hun expertise is hun tweede natuur geworden en dat is niet tragisch of melancholisch, maar een melodramatisch gegeven. De twee dansers zijn evergreens, zoals filmhelden of muzikale deuntjes dat ook zijn. Dus laat hij hen ook op Evergreens dansen: in het geval van haar is dat Saint Saens' Stervende Zwaan, in het geval van hem is dat een opgewekte Franse musette.

Kupferberg hanteert weliswaar dezelfde arm- en beenvoering als de Stervende Zwaan, maar wappert niet lijdzaam met haar armen. Woedend en snuivend laat zij zich de zwanenzang overkomen. Lemaitre is haar tegenpool, een bezorgde dribbelaar, die wil laten zien dat hij nog kan swingen als een jonge god. Dus doet hij dat juist niet en daarin steekt zijn tragi-komische kracht. Van de vier getoonde balletten kan eigenlijk alleen Evergreens uitsluitend door deze twee oudere dansers gedanst worden.

Het eerste NDT 3-programma bleek zo'n succes dat besloten werd door te gaan. Gezocht werd naar andere choreografen die weten hoe Terpsichores zweep knalt. Vooral in het tweede programma werd op wrange wijze duidelijk hoe afhankelijk dansers van hun choreografen zijn. In Martine Hamel, bijna een kwart eeuw principal van het American Ballet Theatre, werd een waardige opvolgster van Alida Chase gevonden en aan Maurice Béjart, Maguy Marin, Ohad Naharin en de Amerikaanse toneelontwerper Michael Simons werd gevraagd de neergeworpen handschoen op te rapen. Helaas moesten Maurice Béjart en Michael Simon het om persoonlijke redenen af laten weten. Zo opwindend het eerste, zo teleurstellend mat werd het tweede NDT 3-programma. Het duet van Kylian voor Kupferberg en Van Hamel, waarin hij de twee vrouwen alle ruimte laat hun tegengestelde expressiviteit te midden van vierentwintig lege stoelen te etaleren lijkt een overname van Forsythes benadering een jaar eerder. Van Hamel benadert het publiek als een majestueuse, door slapeloosheid getergde verschijning, een welbewuste vrouw die zich met ogenschijnlijk gemak boven de materie van de ballettechniek verheft. Naast haar vergeefse poging om zichzelf op een wiegelied van de Salomonseilanden in slaap te sussen verbleekt de expressiviteit van Kupferberg. Beide vrouwen zijn uitersten en twee kanten van eenzelfde medaille. Het wiegelied dompelt hen tenslotte in een unisono reeks van gebaren in zithouding. Het zou de NDT-leiding sieren als zij deze choreografie ook eens door twee jonge danseressen in hetzelfde programma lieten herhalen. Pas dan is de toets der vergelijking, het effect van rijping op basis van leeftijdsverschil een onontkoombare bewijsvoering van Terpsichores zweepslag. Met de choreografische inbreng van Ohad Naharin werd de geestelijke groei versus fysieke aftakeling verhuld in een sleetse, oubollige pantomime over een schipbreuk lijdend huwelijk, waarbij het bed als een potsierlijke worstelplaats voor kleuters wordt afgedaan. Het scheelde maar weinig of de echtelieden verdwenen in een kussengevecht. Nog minder allooi had het uitstapje naar Parijs dat Maguy Marin voor deze drie internationale oud-dansers had bedacht. Het berust op een tragisch misverstand om juist deze cracks als een achterlijk gezin voor te stellen, dat leert dat oui, yes en ja allemaal op hetzelfde neerkomt. Het tweede NDT-programma bevestigde helaas een vooroordeel waar dansers al jaren meer achtervolgd worden: ook op hogere leeftijd zijn zij bereid zich als gewillig vee, kritiekloos, monddood materiaal te laten typecasten. Dat lijkt mij het tegenovergestelde van de oorspronkelijke doelstelling van NDT 3.

Eva van Schaik