Ons Erfdeel. Jaargang 36

[p. 439]

Beeldende kunst

Art Nouveau in België

Zelden is er zoveel over architectuur gepubliceerd, zelden is er zo weinig over nagedacht. Ook de reflectie over architectuur is blijkbaar in de massa-communicatie terechtgekomen, waarbij het er dan alleen nog op aankomt het geheugen met zoveel mogelijk wetenswaardigheden te stofferen, zonder de intelligentie te verontrusten. Zoals alle andere kennis wordt nu ook die van de architectuur voorgekauwd opdat er zonder gezichtsverlies in brede kring over geconverseerd zou kunnen worden.

Sommige architectuurstijlen lenen zich daar, door hun decoratieve verschijning en hun overdaad aan details, makkelijker toe dan andere. Hoewel! De fotografie is momenteel in staat om zonder moeite het saaiste en weerbarstigste gebouw aantrekkelijk voor te stellen. Loos zou er zich niet meer op kunnen beroemen dat hij een architectuur maakte die niet te fotograferen was.

Art Nouveau is een van die architectuurstijlen die het zijn presentatoren niet moeilijk maakt. De charme ervan blijkt sinds enkele jaren opnieuw onweerstaanbaar. Zelfs de Vlaamse boekenmarkt is er nu voor bezweken. Ongeveer terzelfdertijd verschenen Art Nouveau in België. Architectuur en interieurs, van Françoise Dierkens-Aubry en Jos Vandenbreeden, met foto's van Christine Bastin en Jacques Evrard en België Art Nouveau. Van Victor Horta tot Antoine Pompe, van Pierre Loze met foto's van François Loze. Daarbij kan nog gevoegd worden het essay van de Hankarkenner François Loyer Dix ans d'art nouveau, verschenen naar aanleiding van de boeiende Hankar-tentoonstelling in de Fondation pour l'Architecture te Brussel begin 1992.

Deze laatste publikatie geeft een vlotte samenvatting van het volumineuze boek dat Loyer in 1986 over Hankar en de geboorte van de Art Nouveau heeft gepubliceerd (Paul Hankar, La Naissance de l'Art Nouveau, Archives d'Architecture Moderne, Brussel, 1986, 542 p.). Daarin beschreef hij Hankar als het geweten van de Art Nouveau. Hankar stelde er zich volgens Loyer immers niet mee tevreden om met een grote virtuositeit zijn vondsten te exploiteren, zoals Horta wel gedaan zou hebben. Hij bleef steeds op zoek. Met de woorden van Loyer zelf: ‘Er wordt een vorm van vraagstelling naar de zin van de architectuur geformuleerd, een ondervraging van het decoratief formalisme van de Art Nouveau en, vanuit de vroegere ervaringen, die uit de mode waren, een vernieuwend onderzoek naar nieuwe wegen ingesteld.’

In zijn laatste boek meent Loyer echter zijn sympathieke interpretatie van Hankar toe te moeten spitsen door van zijn held een volstrekte tegenhanger van Horta's aanpak te maken en de enige echte voorloper van de moderne beweging. Die denigratie van Horta doet zijn thesis geen goed. Ze komt ook niet met de feiten overeen. Hoe aannemelijk zijn interpretatie van Hankars evolutie ook is, ze hoeft niet alleen voor Hankar te gelden, maar zou beschouwd kunnen worden als een aanzet voor een nieuwe, meer substantiële lezing van de hele Art Nouveau-architectuur. Nu sluit hij zelf die pas af door Hankar als een buitenbeentje, die zich nooit helemaal door de Art Nouveau-stijl heeft laten inpalmen, voor te stellen. Maar zelfs met dit voorbehoud blijft het boek van Loyer veruit de boeiendste publikatie van het trio dat we hier bespreken. De auteur verdwijnt niet achter de presentatie. Ook uit de keuze van de illustraties spreekt een consistent verhaal.

De twee andere boeken zijn voor de salontafel bedoeld. Op zich is daar niet zoveel op tegen, ware het niet dat ze er alleen op uit zijn het ‘salonpubliek’ op de wenken te bedienen en het hun lezers of kijkers vooral niet moeilijk te maken. Toch mogen we het boek van Pierre Loze en dat van Françoise Dierkens-Aubry en Jos Vandenbreeden niet op één lijn stellen.

Na de publikaties van Borsi, Portoghesi en Wieser over Horta en de Art Nouveau-architectuur in Brussel, is dit van Loze een schande. Niet alleen door de schijnbaar vlotte, maar onmogelijke Nederlandse vertaling, die zich door het bombastische taalgebruik van de originele Franse tekst slaafs heeft laten meeslepen, maar ook door het volslagen gebrek aan inzicht in de ontwikkeling van de actuele kunst- en architectuurhistorische wetenschap. Ik geef maar één willekeurig gekozen citaat van het geradbraakte Nederlands: ‘Nu ze verlost zijn van de hinderpaal die de zijtrap betekende vinden de verschillende kamers een totale vrijheid qua plafondhoogte die zelfs tot een meter vijfentwintig kan verschillen en aldus kan aangepast worden aan de particuliere noden van de kamers.’ ‘De kamers die hun vrijheid vinden’, het klinkt poëtisch, maar dat is hier bepaald niet de bedoeling. De zin is ook grammaticaal perfect in orde. Men kan niet eens beweren dat hij onbegrijpelijk is. Maar het is geen Nederlands. Zo gaat het het hele boek door.

Dit soort ergernis over de mishandeling van het Nederlands zou men erbij nemen als het boek zelf iets interessants te vertellen had. Maar dat is al evenmin het geval. In tegenstelling tot wat de titel suggereert ‘van Horta tot Pompe’ laat het boek helemaal geen ontwikkeling zien. Het beperkt zich tot het clichématig naast elkaar behandelen van de bekende figuren van de Belgische Art Nouveau met als voornaamste, om niet te zeggen, enige protagonist Victor Horta zelf. Deze wordt uitvoerig geportretteerd aan de hand van citaten uit zijn ‘mémoires’, zonder dat daarbij kritische aantekeningen worden geplaatst over de aard en de historische betrouwbaarheid van die geschriften. Voor wie in de persoonlijkheid van Horta, meer dan in zijn werk geïnteresseerd is, kan een lectuur van die mémoires aanbevolen worden. Ze

[p. 440]

Victor Horta, ‘Huis Tassel’ (1893), Brussel.

werden in 1985 in extenso door Cécile Dulière uitgegeven. Deze uitgave wordt wel in de voetnoten vermeld, maar komt in de bibliografie niet voor.

Alle andere figuren blijven in de schaduw van Horta, in het bijzonder Henry van de Velde. Maar ook de andere ‘tijdgenoten’ komen er bekaaid vanaf. Naar een spoor van Pompe, die toch expliciet in de titel wordt vermeld, moet men op zoek gaan. Er is wel een schuchtere, heel schuchtere poging gedaan om te laten zien dat de Art Nouveau in België niet helemaal tot Brussel beperkt bleef. Maar dat is dan ook alles. Het is duidelijk dat we er ons bij neer moeten leggen dat het hier niet om een auteurs-boek gaat, maar om een uitgevers-boek van een uitgever die in de mode van de Art Nouveau brood heeft gezien.

Op het eerste gezicht oogt het boek inderdaad goed. Er is, geloof ik, geen enkele bladzijde zonder foto. Vaak neemt de foto zelfs de hele pagina, een enkele keer ook een dubbele pagina in beslag. In het algemeen zijn die foto's uitstekend. Als men van niets weet en zich laat meenemen van foto naar foto en verder geen vragen stelt, kan men een voortreffelijke indruk opdoen. Maar wie van de samenhang van de foto's, overigens terecht, toch een verhaal over de Art Nouveau in België verwacht, komt even bedrogen uit als bij de tekst.

Tegenover de tientallen foto's van het werk van Horta - ik telde er meer dan honderd - krijgt Van de Velde er uitgerekend acht, plus tien opnamen van zijn samenwerking met Van Rysselberghe voor het Hotel Otlet. Van zijn architectuur wordt alleen de Villa Bloemenwerf geïllustreerd, en een afgebroken, minder bekend en minder belangrijk huis aan de Longchampslaan te Brussel. Antoine Pompe moet het stellen met een tekening van de gevel van de Dokter Van Neck-kliniek en met een interieur van Le Palace Hôtel (in samenwerking met A. Lener), beide in Brussel.

De lectuur van de tekst van Françoise Dierkens-Aubry en van Jos Vandenbreeden is een verademing. Dat het een evenwichtig samengestelde, zelfstandige uiteenzetting geworden is, kan men niet beweren, evenmin dat de taal overal even vlekkeloos is. Ook hier voelt men de druk van de uitgever, die er zelfs behoefte aan had zelf het boek te presenteren. Een zin als deze uit het ‘Woord vooraf’: ‘Deze taakverdeling op het vlak van de teksten (sic) wordt snel weggewist in de eenheid van visie die de fotografen in dit werk hebben tot stand gebracht in de rol van echte mede-auteurs’ is significant. Maar de auteurs, en vooral dan Jos Vandenbreeden, weten tenminste waarover ze het hebben.

[p. 441]

Het boek valt in twee delen uiteen. Na een algemene inleiding van Françoise Dierkens-Aubry heeft Jos Vandenbreeden het in een eerste deel over de architectuur. De titels van zijn hoofdstukken, zoals ‘De nieuwe eigenheid en de originaliteit van het plan, de gevel en de ruimte in de architectuur van Horta’ of ‘De technischindustriële en structurele aspecten in de bouwkunst’ maken al meteen duidelijk dat hij zich niet wil beperken tot de uiterlijke verschijning van het gebouw, ook al beweert hij ergens dat het in hoofdzaak om gevelarchitectuur gaat. De ontwikkeling van de nieuwe vormentaal tot een stijl wordt pas daarna behandeld.

Ook in deze tekst komen soms vreemde beweringen voor in de aard van: ‘Meer in het algemeen gesteld zou men kunnen beweren dat ieder ontwerper vooraleer hijzelf enige creatie kan maken volledig moet doordrongen zijn van de echte regels van de architectuur’, maar wat die echte regels dan wel zouden kunnen zijn, wordt niet verteld.

Belangrijk in zijn benadering is vooral de plaats die Vandenbreeden toekent aan de rol van de ‘Art Nouveau-architectuur in de stad en de stadsverfraaiing’. Dit komt niet alleen tot uiting in het hoofdstuk over de Cogels Osywijk in Antwerpen en de Art Nouveauarchitectuur in andere steden buiten Brussel, dat die titel heeft meegekregen, maar in zijn hele uiteenzetting.

Een vreemd intermezzo wordt gevormd door een aantal buitentekstuele illustraties over de toepassing van verschillende materialen of technieken in de Art Nouveau-architectuur: natuursteen, schrijnwerk, smeedwerk, graffito, kunstkeramiek. Het intermezzo eindigt met ‘Art Nouveau in de volkswoning’ en ‘Alles wordt Art Nouveau’, waarin de Art Nouveau ineens weer wordt herleid tot het uitwendige gebruik van bepaalde stijlfiguren. Waarom het kasteel van Elzenwalle van Ernest Blérot hier wordt getoond en niet het latere werk van Horta blijft een raadsel. Waarom die aspecten niet in de tekst zelf werden opgenomen, evenzeer.

Het tweede deel van het boek neemt Françoise Dierkens-Aubry voor haar rekening met een bespreking van de interieurstijl van de Art Nouveau, zonder er zich om te bekommeren dat in het eerste deel de Art Nouveau-architectuur als voornamelijk een gevelarchitectuur is beschreven. Dat zou wel eens een correcte definitie kunnen zijn, ook voor de architectuur van het interieur. Evenmin consequent is het dat twee auteurs, de een de buiten- en de andere de binnenkant behandelen van een object, waarvan wordt beweerd dat het om een ‘totaalkunstwerk’ gaat.

Achtereenvolgens wordt in het tweede deel de aanpak van vier ontwerpers voorgesteld, Horta, Hankar, Serrurier-Bovy en Van de Velde; worden twee belangrijke tentoonstellingen besproken waarop de Belgische Art Nouveau indruk maakte, Tervuren 1897 en Turijn 1902; en tenslotte wordt een viertal interieurs voorgesteld, drie uit het Brusselse en één uit Mons. Een verantwoording van deze keuze wordt er niet gegeven.

De illustratie in dit boek is rijker gevarieerd en de opnamen zelf zijn duidelijker meer op de informatie over het object gericht. Maar, evenmin als in de publikatie van Loze, is er een lijst van illustraties opgenomen. Toch zou dat van een reëel nut geweest zijn voor de bruikbaarheid van beide boeken. Uiteraard zijn er in de twee boeken vele overlappingen in de illustraties. Maar de verscheidenheid is groot genoeg opdat ze samen een rijke, zij het dan wisselvallige en onsamenhangende documentatie van de Belgische Art Nouveau-architectuur bieden.

Het is natuurlijk juist wat Jos Vandenbreeden in zijn epiloog stelt: ‘In één boek de art nouveau in België vatten is onmogelijk. We zouden een hele “encyclopedie” van art nouveau kunnen vullen’. Maar dat neemt niet weg dat de lezerrecht heeft van uitgevers en auteurs te verwachten dat ze met hem geen loopje nemen. Ook als het niet in de bedoeling ligt innovatief te zijn en er alleen op vulgarisatie wordt gemikt, dan nog is er een minimum aan intellectuele eerlijkheid geboden.

Geert Bekaert

Bibliografie:

françoise dierkens-aubry en jos vandenbreeden, Art Nouveau in België. Architectuur en interieurs, Lannoo, Tielt, 1991, 227 p.
pierre loze, België Art Nouveau. Van Victor Horta tot Antoine Pompe, Snoeck-Ducaju & Zn., Gent, 1991, 215 p.
françois loyer, Dix ans d'art nouveau, Archives d'architecture Moderne, Brussel, 1991, 175 p.