Ons Erfdeel. Jaargang 36

In 't voorbijgaan

Een redactioneel tekstje achterop J. Bernlefs bundel, Niemand wint, zegt: ‘Al gaan veel van deze gedichten over de breekbaarheid van levens, ze bezitten toch ook iets onoverwinnelijks, de vitale kern van hun eigen vorm.’ Goed beschouwd is dit m.b.t. de poëzie van Bernlef een niet zo gelukkige formulering, omdat zijn gedichten zich vooral onderscheiden door een zekere vormloosheid, in die zin dat Bernlef niet vasthoudt aan één bepaalde vorm, maar heen en weer zwerft in het gebied tussen korte, soms in regelmatige strofen verdeelde gedichten en, ook in deze bundel weer, prozagedichten. (Als om deze opmerking te logenstraffen verscheen bij uitgeverij Herik: Voor eigen rekening, Zestien kwatrijnen. De dichter gebruikt in de vier regels steeds drie maal één rijmklank, de overblijvende, derde regel levert, op één uitzondering na, de rijmklank voor het volgende kwatrijn. En zo voort. Overigens leren deze ene uitzondering en nadere beschouwing van de regellengte of het aantal lettergrepen dat hij, ondanks de rederijkerij, zijn onbekommerdheid niet verloochend heeft). Het geeft Bernlefs gedichten iets terloops, alsof het om achteloos gemaakte schetsen gaat. Wonderwel geldt Willem Kloos' oude adagium dat vorm en inhoud op elkaar aan moeten sluiten hier wel degelijk: de vluchtigheid van de vorm ondersteunt de thematiek in hevige mate, want (de titel spreekt boekdelen) het gaat in beide gevallen om ‘herfstige’ bundels. Lezers van Bernlefs oeuvre zijn er bekend mee dat de schrijver de noodzakelijke engel van de werkelijkheid van verval, verdwijnen, niemandsland niet uit de weg gaat. Een gedicht als: ‘Van alles wat ik heb geschreven / is niets dan droesem mij gebleven / ik kijk in 't lege glas en vul 't weer / wijn die flonkert door mijn beven.’ en regels als ‘in 't flonkeren van de wijn / schitteren nu alleen maar doodsberichten’ zetten de toon. Het kwatrijn typeert Bernlefs poëzie afdoende: de zojuist genoemde thema's spelen hun hoofdrol, de dichter kiest niet ‘het hazepad der extase’, maar de bescheiden flonkering van de poëtische tegenstem mag er wel zijn. En dat is ook de inzet in Niemand wint, - de stem: ‘Want dat is angst: alleen maar lichaam zijn / waarin verbindingen verbroken

[p. 438]

J. Bernlef (^o1937).

worden en / dolgeworden cellen je alle hoeken laten zien’ (p. 23); ‘Hij pakt mijn hand en plotseling voel ik het: de kootjes in zijn stramme vingers, zie ik de blauwe aderen gezwollen op zijn hand. Ik knijp, ik wil zo niet, en ook hij mag nooit, nooit zo...’ (p. 27); ‘Je moet er geweest zijn om zo / buiten jezelf te raken, traag verziltend / als het geraamte van een vis.’ (p. 36) vraagt om een tegenstem. In de eerste gedichten van de bundel wordt het nog ‘de gunst der goden’ genoemd dat het weefgetouw ‘voor ons verborgen’ blijft (p. 9 ): ‘Wij bevinden ons in een schimmenspel / schering en inslag sturen onze vrijheid / aan de keerzijde van het tapijt.’ en: ‘Konden wij werkelijk zien / het zou ons op slag vergaan.’ (p. 11), maar Bernlef verzaakt the angel of reality niet, staat met zijn hele wezen in 't voorbijgaan en via een cynische tussenstap (‘Een nieuwe bewoner nestelt zich / in de nog narokende kamer.’, p. 15) komt hij al snel terecht bij zijn ware kracht,; hij zoekt het antwoord de vitaliteit, als vaker, in het kleine: ‘zo / had ik 't musseveertje lief.’ (p. 19). Het verhaal van de wind, naar de film van Ivens, eindigt ook met een dergelijke hommage aan het nietige: ‘ondanks alles had ik het niet willen missen / hoe de wind mijn laatste haren optilt en telt.’ (p. 21). De Bernlef van nu heeft (nog) wel iets van de jongen die hij zich herinnert: ‘Doodstil en opstandig midden in het gangpad / sprong hij als een jongen van grafsteen op grafsteen / terug naar het gapende wak van de deur.’ (In het gangpad, p. 44), maar dit jongensachtige elan steekt slechts een enkele keer de kop op, meestal is het (in 't voorbijgaan) iets toevalligs en miniems waar de troost en soms zelfs het geluk uit geput worden. In Stekels komt Bernlef terug op de zonzijde van schering en inslag: ‘Soms word je gered door een zijdelingse blik uit een voortrazende auto. Egel en zwaluw als schering en inslag van het weefsel dat opleeft als het geheugen van water in een vis die plotseling - krom van genot - opspringt in het licht.’ (p. 30) Tot een versmelting van licht- en schaduwzijde, zo blijkt uit het aan Van Gogh en Breitner gewijde gedicht De weg, komt het maar zelden; ‘die weigeren te versmelten in dit gedicht’.

Winterwegen (1983) begon met het gedicht ‘Meer in dingen dan in mensen // Omdat de dood in mensen huist / de buitenkant van dingen is / kan ik alleen in dingen leven zien’, nu komt Bernlef er op terug, in het prozagedicht op p. 29 noemt hij de kurketrekker, het buskaartje, de gedeukte blikken bus, waarna hij besluit: ‘Eén ding: hun melodie op het spoor te komen. Voor je zelf uitdooft hun liederen leren zingen.’ De kunst van het verliezen zit hem erin de dingen stem te geven en ze daardoor iets langer vast te houden. Of het bij Bernlef ooit werkelijk zingen (het hazepad der extase?) wordt, is zeer de vraag, meer geldt voor zijn poëzie, en misschien wel voor zijn hele werk, wat hij over Remco Campert schrijft: ‘Soms zong 't maar meestal mompelde ‘t’. Het is evenzeer de vraag of zingen indrukwekkender zou zijn dan dit aanhoudende gemompel, quasi ‘in 't voorbijgaan’, vaststellend: ‘De dood is eenvoudig / leven ermee niet.’

‘Iedereen wil leven, tegen / de klippen op’ (p. 17) en Bernlef schrijft het leven tegemoet; schrijft hij ervanaf dan wordt het vluchtige, althans ‘het nabeeld’ daarvan nog even ‘gedragen als / stuifmeel aan de poten van een dar.’ (p. 37) en komt daarmee via het vruchtbare stuifmeel van de gedichten alsnog in het leven terecht, lang voordat dichter en lezer vastlopen in de slotregels van deze bundel en opgenomen worden in de daar genoemde ‘geluidloze archipel’.

Ron Elshout

j. bernlef, Niemand wint, Querido, Amsterdam, 1992, 55 p.
j. bernlef, Voor eigen rekening, zestien kwatrijnen, Herik, 1992, 20 p.