Ons Erfdeel. Jaargang 36

Een dwaalweg naar Santiago de Compostela

Sprekend over de toon die de literatuur maakt, schreef Frans Kellendonk eens: ‘het is de stijl die je vertelt of de woorden in het boek dat voor je ligt gesproken zijn in de ziel’. Precies omschrijven wat de toon is die Cees Nooteboom aanslaat in zijn boek De omweg naar Santiago, is moeilijk. Toch proef je hem al in de eerste regel. ‘Het is niet te bewijzen’, zo begint Nooteboom, ‘en toch geloof ik het: op sommige plaatsen in de wereld wordt je aankomst of vertrek op geheimzinnige wijze vermeerderd door de emoties van al diegenen die daar eerder zijn vertrokken of aangekomen.’ Nooteboom poneert geen stelling, maar legt weifelend een idee, waarvan hij niet weet of ze wel waar is, op tafel. Deze toon, die hij het hele boek consequent handhaaft, sluit aan bij de manier waarop hij zijn geliefde Spanje benadert.

Nootebooms verhaal over Spanje lijkt, zo wordt in het eerste en in het laatste van de 25 prachtige essays gezegd, ‘misschien nog het meest op een liefdesgeschiedenis, met al het onverklaarbare en onuitlegbare dat daarbij hoort. En deze geliefde loopt niet weg, dat scheelt’.

De omweg naar Santiago is het boeiende verhaal van de reiziger Cees Nooteboom die, met tussenpozen, veertig jaar door Spanje zwierf en na vele omwegen in Santiago de Compostela aankomt. Het is een reis zonder haast, door een land dat hard is en weerbarstig, verlaten, ‘gelig, stenig, onbarmhartig’. De hitte kleurt de dagen er wit, de wijn is er zwart en diep, en de dikke dampende bloedworsten zijn gevuld met rijst.

De affiniteit die Nooteboom met zijn onderwerp heeft, spreekt uit de grondige kennis die hij bezit over het Arabische, joodse en christelijke verleden van Spanje. Een verleden dat hij aantreft in een Romaans kerkje, in het Alhambra van Granada, of in een klok van een kathedraal.

Zijn binding met Spanje blijkt nog meer uit de persoonlijke manier waarop hij die kennis verweeft met zijn eigen ervaringen. Als Nooteboom bijvoorbeeld het schilderij Las Meninas van Velázquez beschrijft (een doek waarop behalve de koninklijke familie een kunstenaar te zien is ‘die bezig is een schilderij te schilderen dat ik niet kan zien. Wat ik wel kan zien is het schilderij waarop die schilder

[p. 434]

Cees Nooteboom (^o1933).

een schilderij aan het schilderen is dat ik niet kan zien, terwijl hij daarbij kijkt naar mij die hij niet kan zien’), verbindt hij de reacties van Foucault en Gautier met de wijze waarop hijzelf door het valluik van Velázquez gevallen is. Velázquez ‘bedroog het bedrog’ zijn schilderij is een verhaal over schijn en wezen.

Twee reizen maakt Nooteboom. ‘Eén in mijn auto en één door het verleden dat wordt opgerakeld door forten, kastelen, kloosters en documenten en verhalen die ik daarin aantref’. Het zijn verhalen over individuele lotsbestemmingen, over ‘dat wat geschied is’, opgenomen in het ‘onzichtbare labyrint van tijd’.

Geregeld gebruikt Nooteboom de metafoor van het labyrint om te kunnen filosoferen over tijd en geschiedenis. Het meest expliciet en het meest beeldend doet hij dit in het essay ‘Van de geschiedenis’. De reiziger staart naar een foto waarop drie hoge officieren staan geportretteerd en vraagt zich af tegen wat voor een verleden hij die moet afzetten. Hoe kijken de Spanjaarden tegen zo'n foto aan? Denken zij niet aan Franco, aan de burgeroorlog, die zijn sporen door elk Spaans gezin getrokken heeft? De loop van de geschiedenis wordt soms ‘vooruitgang’ genoemd, maar ten tijde van de burgeroorlog wordt zij in haar vaart gestremd, dan spreekt ‘men van “een pas terug doen”’. ‘Een teruggaan, of terug moeten om weer verder te gaan, is een labyrintische beweging.’ De Spaanse geschiedenis is, met haar talloze versmeltingen van koninkrijken en godsdiensten, en met haar even talrijke oorlogen, een onontwarbaar doolhof dat ‘niemand heeft (...) gebouwd’.

De taal is eveneens een element dat wezenlijk deel uitmaakt van Nootebooms reis. ‘Woorden raken, net als beelden met tijd bekleed en daardoor verduisterd.’ Naar de oorsprong van woorden en namen voert vaak zijn reis. Zo gaat hij naar de plek waar Miguel de Cervantes voor het eerst de naam van zijn held heeft opgeschreven. Cervantes twijfelde tussen Quijada, Quesada, maar besluit ten slotte deze held Don Quichotte de la Mancha te noemen, een naam die nu vier eeuwen later bij iedereen zo bekend is dat je je bijna niet voor kunt stellen dat de held nooit bestaan heeft. Bovendien gaf Cervantes door zijn held uit La Mancha te laten komen, de streek een meerwaarde. ‘Denk erom’, zo lijkt Nooteboom ons in een ander hoofdstuk te waarschuwen, ‘nooit ben je ergens niet in een naam, niet in een streek met een naam, op een berg met een naam, in een plaats met een naam - altijd vertoef je in het een of andere woord dat door anderen - nooit gezien, al lang vergeten - bedacht is, ooit voor het eerst is opgeschreven. Wij zijn altijd in woorden.’

De omweg naar Santiago ontstijgt het reisverhaal en behoort tot de beste boeken over een reis die er in het Nederlandse taalgebied verschenen zijn. Het is echter geen reis waarbij haast een rol gespeeld heeft. Om de mijmeringen, de melancholie van de reiziger, die verscheurd is tussen terugvinden en loslaten te kunnen proeven, doet ook de lezer er goed aan geen haast te hebben als hij dit werk ter hand neemt. Leest hij te snel, dan zal de bezieling van het boek hem ontgaan, zal hij zich storen aan de vele kerken en kloosters die de reiziger telkens weer bezoekt.

‘Omdat ik denk dat het er bij mij vanbinnen net zo uitziet’, geeft Cees Nooteboom ten slotte ten antwoord op de vraag waarom hij van Spanje houdt. De woorden die Nooteboom koos voor Een omweg naar Santiago, zijn mijmeringen om de vele omwegen te duiden, blijken het kenmerk van een stijl die niet alleen ligt ín een ziel, maar die, zo valt op te maken uit Nootebooms slotoverweging, ook spreekt óver een ziel.

P.H. Steenhuis

cees nooteboom, Een omweg naar Santiago, Atlas, Amsterdam/Antwerpen, 1992, 413 p.