Ons Erfdeel. Jaargang 36

Nederlandstalig proza van en over de Caraïben

Na een periode van relatieve rust zijn er vlak na elkaar enkele belangwekkende werken van en over Aruba, de Nederlandse Antillen en Suriname verschenen, geschreven door Nederlanders én uit de genoemde landen afkomstige auteurs. Dit proza actualiseert de vraag naar wat men onder Nederlands-Caraïbische literatuur wil verstaan, want de meningen daarover divergeren nog steeds. Waar Aart Broek in zijn dissertatie The rise of a Caribbean Islands Literature (1990) niet wilde uitgaan van tekstuele kenmerken maar van een auteurs-criterium [het al of niet in het Caraïbisch gebied geboren en geworteld zijn van de auteur], nam Michiel van Kempen in De Surinaamse literatuur 1970-1985; een documentatie (1987) een juist tegenovergesteld standpunt in toen hij de Surinaamse literatuur definieerde als ‘alle orale en geschreven literatuur voortgebracht in een of meer van de door groepen gehanteerde talen van Suriname, waaruit een (historisch gefundeerd) bewustzijn blijkt van te horen tot Suriname en bij te dragen aan de uitbouw van het Surinaams cultuurgoed.’ Een omschrijving die Ch. H. Eersel nog in Neerlandica extra muros van mei 1992 met instemming aanhaalde.

Dat brengt ons aan de hand van een rijtje recente boeken opnieuw tot de vraag of er inhoudelijke kenmerken voor Nederlands-Caraïbische literatuur zijn aan te wijzen, en zo ja, welke?

Soms is het gemakkelijk. Als verhalen beginnen met zinnen als in René van Nie's Kouwe kak in tropenland, ‘Jaarlijks vindt er een grote uittocht plaats van Hollandse vakantiegangers... Op zo'n tien uur vliegen van Nederland liggen de eilanden Aruba, Curaçao en Bonaire,’ of ‘Zijn wij een zuinig volkje? Vraag het onze zuiderburen, de Belgen...’ dan is het direct en zonder meer duidelijk dat hier een Nederlander aan het woord is, met Nederlandse interesse voor een Nederlands publiek. Ook al speelt het verhaal-gebeuren zich op Aruba en Curaçao af.

In Richard Hart Nibbrigs Sint Maarten Merengues beleeft een als advocaat uit Nederland uitgezonden driejarige contractant allerlei avonturen. Het vlotte zich op Sint-Maarten en in de Dominicaanse Republiek afspelende verhaal, wordt in veertien hoofdstukken verteld die stuk voor stuk gebukt gaan onder gezochte titels van drie allitererende woorden. Het betreft hier eerder een gesublimeerde avonturenroman dan serieuze romankunst.

Dit soort werk, dat van Van Nie in heviger mate dan van Hart Nibbrig, kenmerkt zich door een populaire vertellerstoon en een overdaad aan mooischrijverij om het effect, zodat het ook door de meest grove eerste zeef van literaire kwaliteit valt. Het is niet Caraïbisch en het is geen literatuur.

Surinaamse ‘grassprietjes’

Auteurs die kwalitatief beter presteren maken inhoudelijk onderscheid tussen ‘eigen en vreemd’ al heel wat moeilijker. Michiel van Kempen (^o1957), die van 1983 tot 1987 als leraar Nederlands in Suriname werkte, stoeide met het probleem door onder het pseudoniem van student Mani Sapotille en ambtenaar Winston Leeflang aan diverse door hemzelf geredigeerde en ingeleide Surinaamse verhalenbundels mee te werken. Zijn vermomming werd niet opgemerkt en hij werd als een echte Surinaamse auteur besproken. Het moet hem veel plezier hebben verschaft dat hij in het Surinaamse dagblad De West over zijn eigen bundel Het tweede gezicht kon schrijven onder de titel ‘Wie is Mani Sapotille?’, zonder dat iemand hem betrapte. Zijn literair-kritische monopoliepositie [hij is een van de heel weinigen die over Surinaamse letteren schrijft] verschafte hem bovendien de gelegenheid om zelf zijn alter ego veelvuldig temidden van de Surinaamse auteurs te karakteriseren. In Landmeten (1991), een bundel met elf deels eerder verschenen verhalen, een proloog, epiloog en enkele brieven, legt hij zijn masker af. Wilfred Lionarons oordeelde nu hij wist wie de auteur was, in zijn maandblad Gemenebest van maart 1992, daarmee een aantal mogelijke inhoudelijke criteria voor het al dan niet Surinaams zijn gevend, ‘De verhalen spelen zich af in Suriname en in alle verhalen wordt de militaire situatie in Suriname erbij gehaald. Surinaamse namen, gezegden en toestanden komen in alle verhalen voor. Toch zijn het geen typische Surinaamse verhalen: verander de namen en gezegden en het boek kan overal, in alle talen,

[p. 432]

Hugo Pos (^o1913).

met evenveel gemak en genot gelezen worden.’

De gerafelde revolutie

Een tweede die dicht op de huid van ‘het Surinaamse cultuurgoed’ zit, is M.M. Schoenmakers (^o1949), die met De slakkelijn van de revolutie het vervolg publiceerde van wat een heel fraaie trilogie belooft te worden over de recente Surinaamse geschiedenis. Zijn alwetende verteller beschrijft in een heel eigen herkenbare stijl zowel Nederlandse ontwikkelingswerkers als Surinamers in de eerste jaren van de revolutie, doorgaand op het moment in 1980 waarop het eerste deel eindigde. Als de militairen door middel van wat eerst een ‘ingreep’ maar later ‘revolutie’ genoemd wordt de macht overnemen wordt er ‘grote schoonmaak’ gehouden, aanvankelijk letterlijk, later vooral door de al spoedig afgekondigde decreten ook in de zin van mentale beïnvloeding en onderdrukking. De militaire retoriek overheerst, ook en met name in het binnenland waar de militairen het ontwikkelingswerk van de Nederlandse vrijwilligers overnemen. Met even weinig resultaat trouwens. Het tweede deel eindigt evenals het eerste met een ‘cliffhanger’, de hoofdpersoon is eindelijk gearresteerd en zal door de beul ondervraagd gaan worden. Schoenmakers is bezig met een prachtige serie over een gruwelijke periode uit Surinames geschiedenis. Niemand mag zich dit werk laten ontgaan.

We hebben in Van Kempen en Schoenmakers, (de eerste nog meer dan de tweede, maar het schrijfproces van de tweede heeft vooralsnog een sterker eigen toon), twee buitenlanders die hun visie op een door henzelf doorleefde situatie indringend weten weer te geven. Dit zouden we Surinaamse passanten-literatuur van hoog niveau kunnen noemen, die diep graaft in tegenstelling tot de oppervlakkigheid van de eerder genoemde Antilliaanse passanten.

Dialoog met Suriname

Hugo Pos (^o1913) vervolgt met zijn bundel Van het een de literaire terugblik op zijn leven in een steeds weer boeiende verhalencyclus die hij al sinds 1985 aan het opbouwen is. Opnieuw wordt de lezer meegenomen naar een Suriname van ver voorbije tijden, naar andere werelddelen waar de bereisde Pos vertoefde, naar episoden uit de laatste wereldoorlog, naar problematieken rond Pos' juridische carrière. Als geen ander weet deze auteur persoonlijke gevoelens en gedachtensprongen in een algemeen menselijk kader te plaatsen. Daarbij is hij een zeer concies verteller die zijn woorden weegt, deze samenvoegt tot zorgvuldige zinnen en ze tot doordachte verhaalconstructies afrondend. De veelal optredende tweedeling in de verhaalopbouw wordt inhoudelijk versterkt door een spanningsveld van in het vertellersbewustzijn aanwezige dualismen van verleden en heden, geheugen en geweten, rechtssysteem en rechtsbeleving. Deze zeer persoonlijke gedachten- en vertelwereld komt alleen tot zijn recht in de ik-verhalen. Waar Pos in het laatste verhaal tot het onpersoonlijke ‘hij’ overgaat, valt de spanning weg. De ‘ik’ is zijn kracht en zijn zwakte als auteur, die de lezer als een persoonlijk verteller meevoert in als vanzelfsprekend ervaren schemergebied tussen natuur en bovennatuur. Hoewel Pos vele jaren van zijn leven buiten zijn geboorteland doorbracht, voert hij er op papier een onafgebroken dialoog mee, omdat hij nu hij ouder geworden is nog steeds moet erkennen dat de navelstreng nooit definitief doorgesneden zal worden.

Een multiculturele straat

Denis Henriquez' (^o1945) roman-debuut Zuidstraat vertelt hoe twee Arubaanse jongens tijdens hun middelbare schooltijd opgroeien te midden van gezin, familie, buren en kennissen, over kattekwaad en ouderlijke straf, over school en leraren, over ver-

[p. 433]

liefdheid en de eerste sexuele contacten, kortom over wat jonge jongens die levensgenieters willen zijn allemaal kan overkomen. Het gebeuren wordt niet vanuit het perspectief van de twee jongens zelf verteld, maar van buitenaf óver hen. De onzichtbare en alwetende verteller staat erbij en kijkt ernaar, hij registreert nauwgezet, maar op literaire afstand. Elk hoofdstuk vormt als het ware een afgerond geheel, alleen door de Zuidstraat als samenbindend decor en door de dwarsverbanden van de beurtelings gefocuste personages ontstaat er eenheid.

Volkskrant-criticus Willem Kuipers vergeleek Zuidstraat daarom met De Kapellekensbaan van Louis Paul Boon, maar hij had beter in een andere richting kunnen kijken om relevanter overeenkomsten te vinden. Dit romandebuut vertoont qua inhoud sterke overeenkomsten met de Caraïbische ‘novels of childhood’, want vanaf de lagere school volgen we de ontwikkeling van de jongens tot het einde van de middelbare school en wel het moment dat ze het eiland verlaten om in het buitenland hun verdere beroepsopleiding te volgen. Omdat de roman tevens een portret geeft van het veelzijdige samenleven in een straat, zouden we hem ook tot de Caraïbische ‘yard literature’ kunnen rekenen, al mist hij daarvan het rauwe. Veel eerder valt daarom nog te denken aan romans als van de Curaçaoenaar Edward de Jongh: De steeg (1976) of van de Trinidees V.S. Naipaul: Miguel street (1959). Met name in het laatste is eveneens het gebruik van de meervoudige hoofdpersonages de samenbindende kracht van de afzonderlijke verhalen, die op deze wijze het karakteristieke leven in een straat en buurt van zeer verschillende kanten belichten.

In Denis Henriquez' straat wonen mensen van allerlei slag en soort, van uiteenlopende economische positie, afkomstig van de Engelse eilanden, Madeira, Santo Domingo, Bonaire, een Nederlander en natuurlijk autochtone Arubanen, kortom een Caraïbische multiculturele samenleving. Mensen die hun roddeltjes hebben, maar vooral en in de eerste plaats solidair zijn met elkaar. De straat als hoofdpersonage geeft zo een mooi beeld van het leven in een kleine middenstandswijk in het Oranjestad van de jaren veertig en vijftig. Dit sterke Nederlandstalig roman-debuut verraadt de in het Papiamento geoefende verteller. Henriquez schreef en publiceerde eerder toneelstukken, poëzie en een door de NOS-televisie uitgezonden filmscript Dera gai.

Zowel Pos als Henriquez geven een persoonlijk beeld van het leven in hun geboorteland, waar ze ondanks jarenlange afwezigheid een sterke band mee blijken te bewaren. Nederlanders als Van Nie en Hart Nibbrig blijven aan de buitenkant van de samenleving: hun personages, de leefwereld, de avonturen die beleefd moeten worden. Talentvoller auteurs als Van Kempen en Schoenmakers behandelen voor hun land van passage belangrijke problemen. Wellicht moeten we daarom liever maar niet spreken van een of-of en welles-nietes tot de Nederlands-Caraïbische literatuur te behoren, maar een soort continuüm aanbrengen.

Wim Rutgers

renë vannie, Kouwe kak in tropenland, Teleboek, Amsterdam, 1991.
richard hart nibbrig, Sint Maarten merengues, Thomas Rap, Amsterdam, (z.j. [1991]).
winston leeflang, Landmeten, In de Knipscheer, Amsterdam, 1991.
m.m. schoenmakers, De slakkeiijn van de revolutie, De Bezige Bij, Amsterdam, 1992, 241 p.
hugo pos, Van het een, In de Knipscheer, Amsterdam, 1992.
denis henriquez, Zuidstraat, De Bezige Bij, Amsterdam, 1992, 196 p.