Ons Erfdeel. Jaargang 36

Judith Herzberg: Zoals

Judith Herzberg (geb. 1934) is van een generatie die de grote woorden voorlopig voor gezien hield. Al te goed kent zij de holle leuzen, de gebralde begrippen, de machinaties van de taal zoals deze in deze eeuw plaatsvonden. Debuterend na de Tweede Wereldoorlog en na de manifestaties van de Beweging van Vijftig die de chaos en het naoorlogs puin in kaart trachtte te brengen - ‘ik bouw nauwgezet en wanhopig’ dichtte Lucebert - zochten dichters als Judith Herzberg eerder heil en heul in het kleine gebaar, in schakeringen eerder dan in primaire kleuren, in intieme waarnemingen liever dan in globale visies. Daarmee zou zij kunnen worden gezien als iemand die de Criteriumpoëzie, die van ‘het klein geluk’, voortzet. Zeker, ook Judith Herzberg heeft à la Vasalis ‘eerbied voor de gewone dingen’, maar zij heeft toch een geheel andere optiek. Zij is vervuld van wantrouwen jegens het bestaande. Zij accepteert de dingen niet zoals ze zijn en heten. Voor haar moet alles nog een naam krijgen. De taal van voorheen is onaanvaardbaar. Niet de chaos, maar wat daarna overbleef moet in de taal vorm krijgen. Dit doet zij altijd nauwgezet, een enkele keer wanhopig.

Wie de titels van haar bundels beziet, leert iets van haar werkwijze: Zeepost, Beemdgras, Strijklicht, Botshol, Dagrest. Het bijzondere krijgt voorrang boven het algemene: zij lijkt eerder geneigd

[p. 430]

Judith Herzberg (^o1934).

tot neologismen dan tot bekende namen. En nu, kortelings, de bundel Zoals. Wijkt zij met deze titel af van eerder werk? Wie de bundel leest, herkent meteen Herzbergs vertrouwde toon en blik. Een gemakkelijke wijze van benoemen? Dat is, zacht gezegd, de vraag. Judith Herzberg is nooit naïef in poeticis. En, hoe helder haar werk ook oogt, haar poëzie is niet veel minder polyinterpretabel dan die van duisterder dichters. Nee, de inhoud dekt gewoon de lading: er zijn veel ‘zoals’ - vergelijkingen waarmee het ene het andere in het licht stelt. Of liever: waarmee het andere het ene verheldert. Dit geldt niet alleen voor de vele gedichten waarin het woord ‘zoals’ wordt gebruikt, het gaat evenzeer op voor een gedicht als ‘Vis’ (p. 43):

Als ik een vis was wist ik wel
hoe ik moest zwemmen, zachtjes door het water
wimpelen en met een wending remmen.
Ach waarom voel ik wat nooit voor mij
bedoeld is in mijn ruggegraat terwijl ik
toegerust als mens zo moeizaam
door de kamers waad.

De ik en het andere vloeien in elkaar over, zoals dit bij een op eenheidsbeleving gericht dichteres als Vasalis voorkomt, maar tegelijkertijd klinkt bij Judith Herzberg juist dan iets onvolkomens door en doemt een persoonlijk existentieel tekort op. Dit tekort kan zij uitsluitend via de vergelijking verwoorden. De titel Zoals geeft dus, evenals vorige titels, een wezenlijk aspect van dit werk weer.

In de vergelijking ligt de kenschets besloten; de omweg omvat het trefpunt. De Homerische vergelijking is immers nooit bedoeld geweest om diverse beelden fraai naast elkaar te laten bestaan, maar om de ogen te openen voor de kern, voor een zeer bepaald object. Het vervolg van ‘zoals’ is ‘zo’ en daarmee wordt het object gedetermineerd, vlijmscherp omschreven.

Al gebruikt Judith Herzberg Homerus' methode, diens veelheid en verre grenzen zoekt zij geenszins. De titel Zoals kan men tevens lezen als: deze verzen zijn voorbeelden, er zouden er veel meer kunnen worden gegeven, maar dat hoeft niet. Anderzijds toont de rijke schakering van deze bundel dat er vele facetten worden geslepen en belicht. Ook Zoals toont bij voorbeeld ‘geëngageerde’ poëzie naast natuurlyriek, liefdespoëzie, gedichten over en vanuit het perspectief van oude en jonge mensen, tekeningen van bloemen, planten. Ze vertonen samenhang. Een samenhang die de dichteres verraadt in ‘Determineren’ (p. 23):

De enig echte taal
is die waarin je telt.

Nap klep lob dop
meeldraad vleugelzaad.

Alles moet over, opnieuw geleerd
dit is de steel met de bloesem er aan
pas als je weet hoe hij heet -
en niet alleen weet hoe hij heet
maar als hij ook reageert op zijn naam -
worden de blaadjes erbij gedaan.

De slotregels geven aan waarom deze dichteres zo doseert in haar werk en optreden. Voordat iets compleet is en een naam in het vooruitzicht heeft, zijn er heel wat poëticale inspanningen verricht. Na een kleine dertig jaar heeft Judith Herzberg zes bundels met determinaties en begint de naoorlogse wereld te leven en kleur te krijgen. Een dergelijke ruimte latende determinatie is vaak treffender dan de precieze beschrijving. Hoe kon bij voorbeeld een bescheiden dichter als Harry Scholten beter worden uitgebeeld dan in dit gedicht (p. 24):

Bij het begraven van harry scholten

Achter in de stoet
is het verdriet verdund
maar halverwege
word je zo liefgehad
honderden bewegen.
Vooraan, daar had
je zelf over gezwegen.

[p. 431]

Met zeer toegankelijke, open taal determineert zij scherp. De keuze van haar taalobject (‘achter’, ‘halverwege’, ‘vooraan’) brengt haar heel dicht bij het object van de werkelijkheid (de jong gestorven dichter van Water in zicht (1962) en Een zakdoek in de oceaan (1973). De taalobjecten lijken onbepaald, weinig precies, maar bereiken hun doel. Dat wordt ook gepoogd via onbepaalde uitdrukkingen als: ‘iets te sterk’ (p. 5), ‘iets zijdelings’ (p. 18), ‘iets stervends’ (p. 36), ‘iets kouds’ (p. 38) of onbepaalde woorden als ‘het’ (p. 27), ‘wat’ (p. 28), ‘ze’ (p. 42). Niet zomaar opent Zoals met ‘Iets, aan de kust’.

Vanuit het niets moet iets worden gedetermineerd en een naam krijgen. Door haar hechtheid van taal - alliteratie, assonantie en zo meer - en de hierboven aangeduide openheid, reageert een lezer op de naam die deze dichteres de dingen geeft. De bescheidenheid waarmee zij de dingen benadert is, behalve sympathiek, vooral een teken van vakmanschap. Wie tegelijkertijd ruimte laat en zeer precies omschrijft, garandeert enerzijds de beweeglijkheid van poëzie en maakt anderzijds een kleine buiging voor elk wonder en toont aldus de volle eerbied voor de ongewone dingen.

Dirk Kroon

judith herzberg, Zoals, Uitgeverij De Harmonie, Amsterdam, 1992, 60 p.