Ons Erfdeel. Jaargang 36

Keizer Doede (Gie Bogaert)

Gie Bogaert bevestigt in zijn tweede roman Keizer Doede zijn eigen stijl. De verhalen uit zijn debuut Klein Berlijns drama waren uitgewerkte miniaturen, maar in hun zucht naar realistische anekdotiek was het nog wat teveel bladgoud dat blonk. Zijn voorliefde voor alledaagse figuren, voor de onvermoede kleur van een kleurloos bestaan, kwam pas echt tot zijn recht in zijn eerste roman, Wat kwaad doen de tovenaars? Uit de beschrijving van een inrichting voor gestoorden en delinquenten bleek opnieuw dat noodlottige geschiedenissen en tegenslag het cement van Bogaerts boeken zijn. Maar zijn stijl werd ook droger en suggestiever, en dat is intussen een waar handelsmerk geworden. Keizer Doede beperkt zich nog sterker tot de essenties van het vertellen. Deze keer laat Bogaertzijn overlevingsgeschiedenissen zich afspelen in een dorpsgemeenschap, met personages die in hun natuurlijke eenvoud een mythische dimensie krijgen. Hij schrapt tot hij een vertelraam krijgt dat totaal ontvet is, om het daarna met de kleur van heel zachte humor bij te werken.

Het dorp waar Keizer Doede zich afspeelt, het werkelijke raam van het boek, is een tijdeloze locatie. De roman heeft met keizers niets uitstaande. Een of andere middeleeuwse fabel hoef je dus niet te verwachten; wel treffend is de magie van een goed geschreven verhaal, en dat komt niet alleen door de vreemde namen die Bogaert aan sommige van zijn spelers geeft. Er gebeurt zo goed als niets in het dorp, behalve die snikhete zomerdag waarop het huis van burgemeester Malfait beklad werd. Die verdenkt Doede ervan het gedaan te hebben. Doede is de dorpsgek, een achterlijke jongen die volgens de dokter lijdt aan ‘le petit mal’, een ‘slechte vertaling’ voor het feit dat hij vaak wat afwezig lijkt. Doede kijkt inderdaad graag naar de maan. Hij is pas terug uit een vakantiekolonie waar hij door kinderen in een kast opgesloten werd, en ook in het dorp wordt hij gepest. Een stel jongens kroont hem die middag tot ‘keizer’ door hem zijn broek uit te trekken. Op hetzelfde moment stelt de burgemeester Doedes moeder voor om voor haar zoon een inrichting te zoeken in de stad. Doede loopt blijkbaar in de weg in het dorp, en Bogaert geeft meteen een subtiel staaltje van zijn understatement prijs: is hij soms de bastaardzoon van de burgemeester, ‘le petit mal-Malfait’?

Doede is een passief personage dat nauwelijks iets doet of zegt, maar wel voor nieuws zorgt in het slapende dorp. Als eeuwige zondebok is hij een uitstekend raampersonage. Hij is de roddel van de dag; de gesprekken die over hem gevoerd worden, zijn voor Bogaert de aanleiding tot een serie dorpsportretten, die praktisch los van elkaar staan. Wat die personages bindt, is de communicatie van de straat. De grafdelver die de gevel van de burgemeester moet schoonschuren, de arbeiders van de afvaloven, de beambten van het postkantoor, de slager, de kapsalon en nog een paar figuren die van achter hun raam overzicht hebben op het dorpsplein, ze hebben het uiteindelijk allemaal over wat ik maar hun eigen ziektegeschiedenis noem. Het weer is in Keizer Doede inderdaad niet het belangrijkste onderwerp van gesprek, wel de lichamelijke mankementen van de figuren: hun kanker, hun handicaps, hun eenzaamheid, hun verleden. Tot andere mededelingen zijn ze nauwelijks in staat. Voor Bogaert is het paradoxaal genoeg een techniek om door te stoten naar een diepere dimensie. De primaire mens is gedoemd het leven wat hij leidt, eeuwig te blijven leiden.

Zo gaat Bogaerts dorp lijken op een mini-universum, waarin het er

[p. 429]

dag in dag uit op aan komt het hoofd te bieden aan het verval. Bogaert hoeft niet meer dan algemeenheden te geven, het verhaal van zijn personages spreekt voor zichzelf. Zo is er een oude vrouw die al meer dan tien jaar voor het raam zit met een deken over haar knieën, nadat ze op mysterieuze wijze herstelde van een fatale kanker. Een van de arbeiders van de oven vertelt over zijn vrouw, die van een doodgeboren kind beviel zonder dat hij doorhad dat ze zwanger was. Een ander zit al jaren thuis na een arbeidsongeval. De postbeambten mopperen op hun beurt dat er zo weinig mensen om zegels komen. En de kapster zeurt dat haar man de elektriciteit moet nakijken. Iedereen klaagt, omdat het zo hoort. Alleen de slager gaat zo op in zijn produkten, dat een conversatie met een vrouw die vlees komt kopen een erotische bijklank krijgt. Het vlees, het fysieke, dat is de primaire obsessie van de maatschappij die Bogaert schetst; maar het is een symbool van door en door verrot materialisme. Hij laat de mogelijkheid onuitgesproken, dat de langzamerhand uitgebluste mens opnieuw alleen nog naar de wet van de jungle luistert, sterker nog, dat hij een wanhopige strijd voert tegen de collectieve zelfmoord.

Met veel dorpswijsheid gaan Bogaerts figuren die ongeschreven wetten te lijf met weetjes die intussen in een verstedelijkte maatschappij vergeten zijn. Dat verhoogt de authenticiteit van het geheel, maar Bogaert verkiest duidelijk nog cassantere details om te tonen hoe wreed de mens in wezen is. Wreedheid zit er vanaf het prille begin in: kijk maar naar het verhaal van de jongen die vogels vangt omdat hij hun schedels verzamelt, en een macabere techniek van prepareren heeft ontwikkeld. Het sterkste verhaal is natuurlijk dat wat Doede zelf overkomt, het lef waarmee een burgemeester beslist dat een achterlijk kind schuldig is aan het bekladden van zijn huis. Terwijl de ware daders, een stel pubers die een meisje lastig vallen maar gefrustreerd moeten toezien hoe een ander haar tenslotte in de bosjes pakt, hun woede koelen op Doede, die dus dubbel en dik onrecht aangedaan wordt. Hij wordt geschopt en geslagen en meer dood dan levend achtergelaten op hetzelfde moment dat zijn moeder door de burgemeester ontvangen wordt om het lot van haar zoon te horen beslechten...

Keizer Doede speelt zich af op het siësta-uur, waarmee Bogaert zijn boek niet alleen rond maakt, maar ook het cyclische van het leven nog eens beklemtoont. Met Doedes afstraffing - het is niet eens duidelijk of hij het overleeft - wordt het raam gesloten, gaat het venster op de wereld weer dicht. Wat Gie Bogaert met zijn uitgebeend proza duidelijk wil maken is, dat het leven, of het nu in een dorp is of in welk groter maatschappelijk geheel dan ook, een gesloten kring vormt. Hij laat een Portugese arbeider vertellen dat er bij hen een keer in het jaar iemand de heuvel opgestuurd werd, om 's nachts de roddels van het hele dorp luid en duidelijk naar beneden te schreeuwen. Een dergelijke uitlaatklep is er niet in Bogaerts dorp. De schrijver zelf zorgt voor het aflaten van stoom, door aan zijn relaas de intensiteit van een zuiderse mythe mee te geven.

Er bestaat momenteel in de Vlaamse literatuur een trend om de ‘volkse’ communicatie zo realistisch mogelijk uit te drukken. Noem het niet meteen een achterhaalde heropleving van de streekliteratuur, want auteurs als Leo Pleysier of Pol Hoste werken met een minimalisme dat tot doel heeft het lot van de universele mens kritisch te bekijken. Gie Bogaert belicht met zijn tweede roman op doeltreffende manier de gelaten volksaard van zijn figuren. Met zijn neutrale standpunt omzeilt hij alle nadrukkelijkheid; hij volgt van nature de eenvoudige logica. Keizer Doede geeft dus een overtuigende totaalindruk, maar de algemene vraag die ik me daarbij stel is, of het voor Vlaamse auteurs werkelijk nog zin heeft om zo'n idioom te ontwikkelen als Bogaert c.s. doen. Hoe knap het ook uitgevoerd mag zijn, ik kan me soms niet aan de indruk onttrekken dat het kleiner werk is wat ze afleveren. De Vlaamse volksaard wordt tot op de buis bevestigd en kort gehouden, dus vind ik het langzamerhand tijd worden dat het creatieve personage in de literatuur weer eens opstaat.

Karel Osstyn

gie bogaert, Keizer Doede, Meulenhoff/Kritak, Amsterdam/Leuven, 1992, 125 p.