Ons Erfdeel. Jaargang 36

Film

De Noorderlingen

Zes jaar liggen er tussen Alex van Warmerdams verrassende debuut Abel en zijn tweede speelfilm De Noorderlingen. ‘In Nederland is elke film een debuut’, sprak ooit eens een filmmaker, wijzend op de ad hoc-aard van iedere nieuwe Nederlandse speelfilm. Wellicht is een tweede film, na een geslaagde en zeer positief ontvangen eerste, wel het moeilijkste debuut dat er is.

Alex van Warmerdam heeft zich kranig geweerd en ziet zijn inspanningen beloond met een meervoudige bekroning. De Noorderlingen is dit jaar tijdens de Felixuitreikingen benoemd tot beste Jonge Europese film van het jaar, componist Vincent van Warmerdam (broer van de regisseur) ontving een Felix als beste Europese filmcomponist van het jaar en art director Rikke Jelier mocht naar huis afreizen met de Felix voor beste Europese production designer van het jaar.

In Europese filmkringen lijkt Alex van Warmerdam erkend als autonoom filmmaker. In een deel der Nederlandse filmkringen is evenwel nog steeds een discussie gaande over hoe hoog het gehalte Film met een hoofdletter F is in het oeuvre van theatermaker Van Warmerdam.

De discussie ontstond naar aanleiding van Abel, een tragikomisch portret van een zoon die zich met moeite losmaakt van zijn ouders. Vader Victor (Henri Garcin) is een parvenu, verzot op decorum. Hij verzwelgt copieuze maaltijden onder het motto: we moeten goed eten want we zijn geen arbeidersgezin. Moeder Duif (Olga Zuiderhoek), ogenschijnlijk volgzaam, heeft ook zo haar ideeën: arme mensen ruiken naar gebakken aardappelen. Op cruciale momenten kiest ze partij voor haar zoon. Abel (Van Warmerdam) vertoont een grote belangstelling voor wat er achter het IJzeren Gordijn gebeurt, hij vertelt schrijnende verhalen over naakte, hongerige arbeiderskindertjes die zich alleen verscholen onder moeders rokken buiten kunnen vertonen. Abel zelf verlaat voor geen goud het ouderlijk huis. Tot hij er door vader wordt uitgezet en regelrecht belandt in de armen van diens minnares.

Het ingenieuze script van Abel kende tal van opmerkelijke statements. Van Warmerdam gaf blijk van een scherp inzicht in zijn medemens, diens rituelen en schijnbewegingen. Een inzicht dat ook in De Noorderlingen opvalt en de mening bevestigt dat hier een oorspronkelijk talent aan het werk is. Maar afgezien van de inhoud was het vooral de onmiskenbaar theatrale vormgeving van Abel die stof leverde voor discussie. Zelf gaf Van Warmerdam indertijd toe: ‘Ik heb een lichte angst tot stijl verheven. Want ik zag de koppen al voor me: theaterman poogt film te maken. Het leek mij het beste mijn afkomst niet te verloochenen en het wiel gewoon opnieuw uit te vinden.’

Daarmee werd Abel een eigenzinnige net-echt film die zich afspeelt in een artificiële wereld. Voor het grootste deel in een studio gedraaid in prachtige decors, kleuren en belichting. Kunstsneeuw dwarrelt langs een oud herenhuis waarvan de ramen uitzicht bieden op wolkenkrabbers. De straten zijn verlaten. Geen bomen, lantaarnpalen of verkeersborden. En nooit lucht in beeld - ook de lokaties zijn verheven tot decor. De afstanden kloppen niet, alles ademt een sfeer van bordkarton, illusie. In veel gevallen staat de camera recht voor de actie geplaatst. Mensen lopen, als op het toneel, in en uit beeld. Van Warmerdam: ‘Niks meerijden, zwiepen of zwaaien. In de beperking toont men zich meester.’

Ook in De Noorderlingen hanteert Van Warmerdam deze uitgangspunten. De vormgeving doet wederom theatraal aan: een

[p. 300]

nooit voltooid stuk nieuwbouwstraat, gelegen in een kaal polderlandschap en omzoomd door een dicht bos. Op het gebeier van een kerkklok in de verte en een geregelde busdienst - die slechts naamloze figuranten aflevert - na, verwijst niets naar een wereld buiten dit universum. Zelden zijn gebeurtenissen van buiten van belang voor de voortgang. De ontwikkeling van dat verhaal vindt uitsluitend plaats via de interactie tussen de personages. De schrijver-regisseur bepaalt hun lot en voorziet ze van duidelijk omschreven karaktereigenschappen die op zichzelf staan en geen deel uitmaken van een groter, gecompliceerd en door een verleden gevormd geheel, zoals gebruikelijk bij mensen van vlees en bloed. Bij De Noorderlingen houdt de wereld op bij de bosrand achter de nieuwbouwstraat, het is een film waarin een horizon door het beeld loopt zoals het schilderkunstig hoort: onder het midden van het beeld.

De ruim vier miljoen gulden die de film kostte is voor een groot deel gespendeerd aan de akelig preciese uitbeelding van de jaren vijftig-interieurs en de kolossale buitendecors. De inrichting van de nieuwbouw-doorzonwoningen roept typisch Hollandse geuren op van spruitjes, gehaktballen en

Het decor van ‘De Noorderlingen’, een nooit voltooide nieuwbouwstraat, gelegen in een kaal polder-landschap.

opengeslagen beddegoed. De omgangsvormen van de buurtgenoten tonen in licht absurde, soms hyperrealistische wijze waar het kleine Nederland groot in is: katholiek en calvinistisch tegelijk, zowel benepen en kortzichtig als fantasievol en spiritueel.

Opnieuw worden in een artificiële omgeving verschillende prototypische personages geplaatst. Met dit verschil dat de personages van Abel intense gevoelens van betrokkenheid en medeleven wisten op te roepen, terwijl die uit De Noorderlingen meer aanleiding geven tot cultuurfilosofisch bespiegelen over de Nederlandse volksaard dan tot een eenvoudige brok in de keel.

De buurtbewoners in De Noorderlingen zijn te duiden als de Jager, de Postbode, de Slager, de Neger. Hun contouren bepalen in grote mate hun karakter, zoals in stripverhalen en tekenfilms. De postbode (Alex van Warmerdam) bezorgt de post nadat hij deze in het bos heeft opengestoomd en doorgelezen. De jager (Rudolf Lucieer) meent abusievelijk het geweten van de straat te zijn. Hij beheert het bos en tracht met misplaatst autoritair vertoon zijn impotentie en onvruchtbaarheid te overstemmen. Zijn vrouw (Loes Wouterson) blijft bekommerd achter maar vindt soelaas bij de

[p. 301]

alles behalve impotente slager (Jack Wouterse) die zich al aan diverse personeelsleden vergreep omdat hij kampt met een frigide en lichtelijk godsdienstwaanzinnige echtgenote (Annet Malherbe). Wanneer deze in hongerstaking gaat, verandert de straat binnen de kortste keren in een bedevaartsoord dat zelfs met een bezoek van een bisschop (Henri Garcin) vereerd wordt.

De jongen Thomas (Leonard Lucieer) is het enige personage dat buiten de straat een wereld vermoedt en daarmee ook de enige met wie wij ons echt kunnen identificeren. Hij is in de ban van Kasavoeboe en Loemoemba, over wie de radio voortdurend bericht. Thomas zal de uit de missietentoonstelling ontsnapte neger helpen, die in het bos Hollands eerste echte guerilla voert. Het bos dat de duistere kanten van de nieuwbouw-gezinnetjes herbergt, waarin de jager eindigt als blinde moordenaar en de slager als verkrachter.

Tussen deze personages speelt zich het typische Nederlandse drama af van het uiterlijke fatsoen dat innerlijke passies en obsessies moet verhullen. Alex van Warmerdam goot dat drama in een fragmentarische verzameling soms geestige, vaak onthullende anekdotes. Het levert genoeg vermakelijke en uiterst herkenbare taferelen op, maar een ontwikkeling

Alex van Warmerdam, als de postbode in ‘De Noorderlingen’.

in de gebruikelijke zin van het woord vindt niet plaats. Hoe groot het respect ook is voor Van Warmerdams vormgeverskwaliteiten en zijn scherpe inzicht in de volksaard, in zijn dirigerende taak als filmregisseur schiet hij hier en daar tekort.

Een belangrijke misser is het verdwijnen van de deus-ex-machina-figuur van de postbode halverwege de film. Maar ook het totale gebrek aan een tijdsaanduiding speelt de kijker op den duur parten, evenals de stijlbreuk naar het einde van het verhaal toe, waarin de absurde variant op het alledaagse een grimmig verloop krijgt.

Uiteindelijk blijkt uit De Noorderlingen duidelijker dan ooit Van Warmerdams theaterafkomst, die hem niet toestaat de camera optimaal en dwingend te betrekken in het vertellen van zijn verhaal. Ook zijn de talloze anekdotes, typetjes en visuele vondsten niet voldoende geïntegreerd in een coherent geheel dat emotioneert. Dit alleen al omdat de personages meer embleem dan mens blijven.

De bezwaren die De Noorderlingen aankleven, hebben alles te maken met de discussie over film versus theater. Waar film bij uitstek het medium is om gecompliceerde innerlijkheden een begrijpelijk en verhelderend uiterlijk te geven, is het innerlijk van De Noorderlingen gelijk aan het uiterlijk. Er is wat je ziet, niets meer, niets minder. Maar dat wat je ziet - en niet te vergeten hoort - getuigt van zoveel origineel talent en vakmanschap dat zelfs de meest rigide filmpurist zich toch gewonnen moet geven voor dit zeer Nederlandse portret van de Nederlanders.

Gerdin Linthorst