Ons Erfdeel. Jaargang 36

Daan Manneke. Componeren tussen tijd en eeuwigheid

In de afgelopen drie decennia componeerde de Nederlander Daan Manneke meer dan tachtig werken van zeer verschillende aard en voor sterk uiteenlopende bezetting. In ruim één derde daarvan speelt de menselijke stem - het oudste muziekinstrument! - een vooraanstaande rol. Dat is echter niet toevallig: Daan Manneke staat in menig opzicht nog dicht bij de kringloop der natuur. Als boerenzoon - geboren in 1939 in het Zeeuwse Kruiningen - heeft hij een duidelijke affiniteit met de gestalten en seizoenen van de aarde. Dat leidt enerzijds tot een naturel dat geen gekunsteldheid verdraagt - echter zonder ‘sancta simplicitas’ - maar zorgt er anderzijds voor dat zijn scheppende geest ontvankelijk blijft voor die invloeden, welke eveneens hun oorspronkelijke waarde hebben behouden. En omdat iemands ware aard zich zelden laat verloochenen, is het niet verwonderlijk dat Daan Manneke - van moe-

[p. 298]

derszijde met zestiende eeuwse Spaanse achtergronden - als componist veel heeft geïncorporeerd van wat bij ons dikwijls wordt omschreven als ‘de sfeer der zuidelijke landen’. Voor zover dat vocale muziek betreft, dient men zich echter te realiseren dat er sprake is van een wisselwerking. Immers, enkele ‘Nederlanders’ - Josquin Desprez, Adriaan Willaert en Giaches de Werth - hebben een niet te verwaarlozen aandeel gehad in de ontwikkeling van die zuidelijke stijlprincipes.

Invloeden uit acht eeuwen

Exegeten hebben erop gewezen dat Mannekes muzikale inspiratiebronnen te vinden zijn in de primitieve meerstemmigheid van Parijse muziekmeesters als Leoninus (ca. 1163-1190) - die met zijn Magnus Liber een belangrijk aandeel heeft gehad in de ontwikkeling van de vroege polyfonie - en Perotinus Magnus (eveneens omstreeks 1200) - die betrokken was bij de her-notatie van Leoninus' Magnus Liber. Invloeden van Venetiaanse grootheden als Gabrieli, Monteverdi en Schütz zijn evenmin onopgemerkt aan Manneke voorbij gegaan, en het ligt voor de hand dat een aantal twintigste eeuwse musici een onmiskenbaar stempel op Mannekes werk heeft nagelaten. Dat geldt allereerst voor zijn leraren Jan van Dijk en Ton de Leeuw, en voorts voor de in deze context onvermijdelijke Igor Strawinski en Olivier Messiaen.

Twee compact discs

Aanleiding tot de aandacht in deze kolommen vormen twee CD's, waarop de veelzijdigheid van Daan Manneke voortreffelijk is gedocumenteerd, zowel in de hoedanigheid van componist, alsmede als dirigent. Het inmiddels klassieke ‘gebrek aan ruimte’ dwingt ons, de aandacht te beperken tot de vijf composities op die éne CD, geschreven tussen 1977 en 1989.

In deze werken worden teksten gebruikt van vooral Franse dichters: Verlaine, Rimbaud en onze tijdgenoot André du Bouchet.

Daan Manneke (^o1939) (Foto Paul Janssen)

(Herhaald aandringen bij diens uitgever leidde helaas niet tot nadere gegevens omtrent deze dichter). Teksten van Bouchet werden in 1989 toegevoegd aan het 12 jaar eerder geschreven werk Vokalises dat werd omgedoopt tot Sept Poèmes. Le Pavillon (1987) ontstond als opdrachtwerk ter gelegenheid van 10 jaar Cappella Breda, Mannekes ‘eigen’ koor. De teksten zijn afkomstig uit Rimbauds bundel Les Illuminations (1873). De Zeeuwse dichter Hans Warren leverde de tekst voor Archipel IV (1989), een opdracht van het Middelburgs Kamerkoor.

In de fascinerende Due Canti heeft de componist twee uiteenlopende teksten over Jeruzalem verklankt: één uit het Bijbelboek Zacharia en een Sanskrietvers, vertaald in het Engels.

Plenum

Van de bijna vijf kwartier muziek op één CD vormt Plenum uit 1989 het pièce-de-résistance. Dit werk met teksten van Rimbaud, Verlaine en de Bijbel, is één van de langste en omvangrijkste composities uit het gehele oeuvre van Daan Manneke.

Plenum vormt een wereld op zichzelf. De titel suggereert reeds de voltooiing, maar deze is niet de afronding van een in aardse sferen begonnen werk, doch eerder een voleinding in bezonkenheid en

[p. 299]

gratie, zoals die eveneens tot ons komt in de Symphonia van Hildegard von Bingen (1098-1179).

Manneke heeft gekozen voor een sobere maar suggestieve aanpak; de zes onderdelen zijn afwisselend instrumentaal (1,3) en vocaal met instrumentale ‘begeleiding’. Het element tijd dat de meesten van ons in het laatste decennium van de twintigste eeuw zich alleen maar meer kunnen voorstellen als een lineair voortschrijdend fenomeen, schijnt plotseling stil te staan, dan in kreeftegang terug te lopen of perioden over te slaan. ‘Er is geen tijd. Of is er niets dan tijd?’ (Vasalis)

Met Plenum is het Daan Manneke gelukt om op overtuigende wijze ‘het geweld dat van de tijd uitgaat’ en dat ‘de ziel verscheurt’, waardoor ‘de eeuwigheid binnentreedt’ (Simone Weil) via zijn muzikale vakmanschap een halt toe te roepen. In Plenum klinkt de neerslag van filigrain uit een andere wereld - de schaduw van een droom die ongerept wil zijn.

Heinz Wallisch

Bibliografie:

A. Daan Manneke: Plenum
1. Le pavillon (1987) - tekst Arthur Rimbaud
2. Sept Poèmes (1977) - tekst André du Bouchet
3. Archipel IV (1989) - tekst Hans Warren
4. Due Canti (1979) - tekst Bijbel & Anoniem
5. Plenum (1989) - tekst Arthur Rimbaud, Paul Verlaine & Bijbel
Erasmus Producties CD WHV 020
B. Herman Hollanders (17e eeuw): Concerti ecclesiastici
Erasmus Producties CD WHV 047
1. Kunst en wetenschap le jaargang nr. 2, zomer 1992 - Componisten in de ban van de tijd. (Alex Manassen in gesprek met Daan Manneke).
2. Jacinta Molijn: De Stijl van Daan Manneke - Enkele beschouwingen over en analyses van het werk van Daan Manneke. Doctoraalscriptie Rijksuniversiteit Utrecht, 1989 (niet in de handel).
3. André du Bouchet: Poèmes recueillis (in de reeks Poètes d'aujourd'hui - Mercure de France, Seghers, Paris).